فلسفه ما راهنمای حکمرانی نبوده است

اول: مدرسین و محققین فلسفه در حوزه های علمیه غالبا متوجه ملاصدار به مثابه پاسخ نهایی فلاسفه اسلامی به مسائل فلسفه بوده اند، اما حضرتعالی توجه به آغاز فلسفه اسلامی داشتید. لذا می توان از دو رویکرد سخن گفت، سنتی که به پرسش بنیادین فلسفه اسلامی و آغاز توجه دارد و سنتی که به پاسخ نهایی سنت فلسفه اسلامی در ملاصدرا توجه می کند و در تدارک این است که از فلسفه ملاصدرا یک نظام معرفتی برای اداره جامعه استنتاج کند و فلسفه اسلامی را به مثابه نظامی از پاسخ هایی برای پایه گذاری فلسفه سیاسی فلسفه اقتصاد و… و نظامی از اندیشه ها و بارورها می بیند که جامعه شناسی اسلامی و روانشناسی اسلامی و علوم انسانی اسلامی را برای ما به ارمغان بیاورد. توجه شما به فارابی این است که ما فلسفه اسلامی را نه به مثابه نظامی از پاسخ ها و باورها بلکه به مثابه نحوی از تفکر درک کنیم. سوال این است که چرا در برابر غرب باید به سرمشق فارابی برگردیم؟ مزیت رویکرد شما و لزوم آن چیست؟

با اینکه دیگر توان کافی برای خواندن و نوشتن ندارم لازم دانستم به پرسش­های سنجیده و دقیق شما پاسخ بدهم. پاسخ کوتاه من به پرسش اول اینست که استادان فلسفه در کشور ما تلقی­های متفاوت از مسئله دارند. گروهی که فلسفه را علم به حقایق جاویدان می­دانند فلسفه را پایان یافته و پایان فلسفه را فلسفه کامل و کمال فلسفه می داند و فلسفه، در نظرش مطلوب بالذات و مایه بزرگترین شرف و فضیلت است. در تاریخ فلسفه ما اغلب استادان معاصر حکمت متعالیه ملاصدرا را کمال فلسفه می دانند. در اینکه فلسفه صدرا مهم است و آن را درست و بادقت باید آموخت و درک کرد، تردید نباید کرد. زمانی که من تازه با فلسفه آشنا شده بودم می کوشیدم بدانم فلسفه چیست و چه اهمیت دارد و اگر آن را یاد بگیرم چه مزیت و فضیلتی پیدا می کنم یا درست بگویم چرا باید فلسفه بخوانم و فلسفه به چه کارم می آید و با ما چه می کند؟ آسان ترین و شایع ترین پاسخ به پرسش این بود که فلسفه مجموعه ای از تصورات و تصدیقات است که به هیچ کار نمی آید و صرفاً به درد فضل فروشی و تظاهر به دانایی می خورد ولی دلم چیز دیگری می گفت و نمی پذیرفت که کسانی با برخورداری از درک و نظم فکری اعجاب آور بیابند و حرف‌هایی بلهوسانه و بی معنی بزنند و این حرف ها در تاریخ بماند. من نمی دانم آنچه می ماند چه در خود و با خود دارد که مایه دوامش می شود اما این را می دانم که هر کاری و هر سخنی نمی ماند و زندگی آدمی نیز به چیزهایی که در تاریخ می‌ماند بستگی دارد. اگر این بیان درست باشد یا وجهی داشته باشد فلسفه را نمی توان ناچیز دانست زیرا از دو هزار و پانصد سال پیش آثار فلسفی ماندگار بوده است ولی مشغول شدن به آن یک چیز است و دانستن اینکه فلسفه چیست و چرا هست و ما چه نیازی به آن داریم چیزی دیگر است. با مشغول شدن به فلسفه و تکرار مطالب آن تحولی در فکر و عمل زندگی پدید نمی‌آید اما وقتی از درون جان می پرسیم فلسفه چیست و چرا هست و اگر نباشد چه می شود داریم به عالم انسانی خود فکر می کنیم. تلقی معمول و رسمی از فلسفه اینست که افلاطون و ارسطو و دیگر فیلسوفان نظام هایی به نام فلسفه ساخته اند که در آنها مراتب وراء حس و مجردات و مقام معنوی وجود آدمی بیان می شود و بیشتر ارزش اخلاقی دارد و در کمال نفس مؤثر است. البته افلاطون و ارسطو غایت زندگی آدمی را سعادت می دانستند ولی توجه کنیم که آنها معتقد  بودند که سعادت در مدینه انسانی محقق می شود و بنابراین جایگاه  فلسفه که راه به سعادت می برد مدینه است نه صرف اذهان اشخاص. به نظر آنان مدینه ای به سعادتت راه می­برد که مدینه دانایی و عدل باشد. فلسفه متعلق به اشخاص نیست بلکه به عالم انسانی تعلق دارد. کسی که فلسفه را تاریخی می داند طبیعی است که بیشتر به آغاز آن نظر داشته باشد.

در نظر من نیز آغاز اهمیت دارد زیرا تفکر و آزادی در آغاز، ظهور و جلوه و اثر بیشتری دارد و هر چه پیش می رویم این جلوه و اثر کم رنگ تر می شود. صاحبنظرانی که در تاریخ دوره اسلامی ایران به فلسفه رو کردند پرسش و طلب و شجاعت داشتند. پرسش هم اگر پرسش جان و برآمده از اعماق آن باشد زمزمه تفکر است. جهان کنونی چون عادت دارد به حاصل و نتیجه نگاه کند و البته شاید همیشه به این امر هم خودآگاه نباشد. عجیب نیست که در تاریخ فلسفه دوره اسلامی نیز به کار بزرگی که استادان فلسفه در اسکندریه و انطاکیه و مرو و بغداد کرده اند چندان توجه نشود و صرفاً به پایان و کمال نظر کنند. نظر به کمال داشتن هم در حدّ خود خوب است و من بسیار متأسفم که نتوانستم یک دوره درس شفا یا اسفار را نزد استادان بزرگ فلسفه بخوانم. شاید اگر از این توفیق بهره داشتم می توانستم نظرهای اجمالی خود در مورد بسط فلسفه اسلامی و جمع تدریجی کلام و عرفان و فلسفه های مشّاء و اشراق از فارابی تا ملاصدرا را بیشتر تفصیل بدهم. برای من فارابی از آن جهت بزرگ بود که در صدر تاریخ فلسفه ما در کانون تلقی دو فرهنگ ایستاد و آن دو را نه فقط قابل جمع بلکه یکی دانست و با این تلقی هم دین را با اندیشه یونانی آشنا کرد و هم یونانیت را رنگ و طعم دینی بخشید.

اینکه این تلقی تا چه اندازه درست است و چگونه می توان آن را پذیرفت اکنون مورد بحث نیست. مهم اینست که فارابی طرح وحدت دین و فلسفه را درانداخت. درست است که نظر او مقبول طبع بسیاری از فقها و متشرعه قرار نگرفت اما این طرح آغاز راه فلسفه اسلامی بود. ابن سینا  اصل و کلیت طرح فارابی را پذیرفت اما آن را تا حدودی تعدیل کرد و شاید با این تعدیل که برای نزدیک کردن فلسفه به دین ضرورت داشت عنصر مهمی از فلسفه فارابی حذف شد. ابن سینا با همه احترامی که برای فارابی قائل بود از مدینه فاضله او حرفی نزد. اهمیت فارابی بیشتر در این بود که می گفت فلسفه در حکومت و نظام و سازمان زندگی چه جایی دارد و چه اثری در نظام زندگی می گذارد و پس از فارابی این مبحث از فلسفه تقریباً از نظر افتاد یا بهتر بگویم تفسیری از نبوت و شریعت جای آن را گرفت. امیدوارم این سخن من مقبول نظر اهل فلسفه اسلامی قرار گیرد. ما نه فقط فلسفه بلکه به طور کلی درست و نادرست و خوب و بد را با میزان مشهورات و مقبولات سیاسی و اعتقاد به دموکراسی و سوسیالیسم و طرفداری از حکومت و مخالفت با آن می سنجیم. ما فهم و فکر را تابع این مشهورات کرده ایم. در جایی دیدم کسی نوشته است صادق هدایت فاشیست بوده است زیرا کتاب علویه خانم را نوشته است و داوری چون از هنر مقدس گفته است هیچ هنری جز هنر مقدس را هنر نمی داند. اولین بار هم که نوشتم اخلاف فارابی به فلسفه سیاسی او توجه کافی نکردند یکی از فضلا نوشته کوچکی را که بیشتر متضمن موعظه و فقه بود انتشار داد تا اثبات کند که فیلسوفان ما هرگز از اندیشه سیاسی اعراض نکرده اند. کسانی نیز نظر مرا درباره تأسیس فلسفه اسلامی در تفکر فارابی کافی ندانستند و معترض بودند که چرا فارابی را متأثر از آراء افلاطون و ارسطو و افلوطین و … دانسته ام و گفتند که فلسفه فارابی هیچ ربطی و دینی به یونانیان ندارد. معروف است که بدیهیات را نمی شود انکار کرد  ولی می بینیم که چه آسان آنها را انکار می کنند. به این انکار بدیهیات آن هم از سوی دانشمندان باید توجه کرد وقتی در آثار فلسفی از فارابی تا کنون نظر می کنیم و می بینیم تعابیر و اصطلاحات و اصول و قواعد فلسفه همه سابقه در آثار یونانیان دارد و باز هم فلسفه اسلامی را به کلی مستقل از فلسفه یونانی می دانند نمی دانند که با فلسفه و به طور کلی با فهم چه می کنند به قواعد و اصول و تعاریف کاری نداشته باشیم بلکه بپرسیم اسلاف صاحبنظر ایرانی و خراسانی ما اصطلاحات قاطیقوریاس و بوطیقا و رتوریقا و جوهر و عرض و ماهیت و علیت را از کجا آورده اند این هنر آنهاست که دانش دیگران را آموخته اند. دانش را از هر جا باید گرفت و اگر کسی می خواهد دانش، دانش شخص او یا خانواده و قبیله اش باشد بداند بهتر است برود پیشه­ای غیر از دانش برای خود دست و پا کند.

 فارابی خود اعتراف دارد که شاگرد یونانیان بوده و به صراحت گفته است که اگر در زمان ارسطو بودم در زمره شاگردان بزرگ او بودم. پس این چه اصراری است که بگوییم هر چه آورده از خود او بوده یا از عالم فرهنگی خراسان و اسلام اخذ کرده است. اصلاً مسئله فارابی مطرح نیست. همه فیلسوفان جهان از رواقیان روم و فیلسوفان قرون وسطی و جهان اسلام گرفته تا فلاسفه دوره جدید همه در سایه تفکر یونانی قرار داشته اند. اگر سقراط و افلاطون و ارسطو نبودند نیچه گریبان چه کسی را می توانست بگیرد و با او در آویزد و مگر مؤسس فلسفه اسلامی بودن مقام کوچکی است و کسی که فارابی را مؤسس این فلسفه دانسته قدر او را بزرگ ندانسته است. فارابی بزرگ است زیرا خواسته است جایگاهی برای فلسفه در جهان اسلام بجوید و در این راه تا حدودی توفیق داشته است. من این توفیق را دیده و دریافته و بازگفته ام اما این هم امر واضحی است که اخلاف فارابی بیشتر به منطق و مابعدالطبیعه پرداختند و ریاضیات و طبیعیات را به اهلش واگذاشتند و سیاست را به امیران و فقیهان سپردند. البته از آنجا که به فلسفه تعلق خاطر داشتند و می خواستند جامعیت فلسفه را حفظ کنند خلاصه ای از اخلاق و سیاست هم در پایان آثار خود می آوردند تا اینکه حاج ملاهادی سبزواری در پایان شرح منظومه خود دفتری از اخلاق آورد که یکسره اسلامی و عرفانی است. با توجه به این سابقه اهل فضل دیگر نباید توقع داشته باشند که راه رفع مشکلات و حل مسائل اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی را از آثار فیلسوفان نامدار ایران و بخصوص ملاصدرا اقتباس و استخراج کنند. وقتی فیلسوف خود از امور جاری زمان خود و از فلسفه عملی تقریباً چشم پوشیده یا به ندرت از آن حرفی زده و تازه آن حرف هم ترکیبی از فقه و فلسفه و کلام بوده است ما چگونه از آثار مابعدالطبیعیش که سیر در راه آسمان است. علوم اجتماعی و دستورالعمل سیاسی و ره آموز اصلاح فرهنگ دریابیم فیلسوفی که به زمان خود نپرداخته و در کهک خوش آب و هوا عزلت و سکنی گزیده است چگونه معضلات فرهنگ و اقتصاد و علم و آموزش ما را حل کند. مقصودم این نیست که ما به تأمل در آثار صدرا نیاز نداریم و آن تفکر ما را در زندگی کنونی راهنمایی نمی کند بلکه می گویم فیلسوف مستقیماً نمی تواند مسائل امروز ما را حل کند. شاید مناسب ترین برداشت از سیاست و اخلاق ملاصدرایی را بتوان در آثار ملا مهدی و ملا احمد نراقی یافت. این پدر و پسر آثار خوبی در اخلاق و سیاست نوشتند و البته ملااحمد مبحث ولایت فقیه را نیز تفصیل داد ولی فلسفه ما هر چه بود و هست راهنمای مستقیم کار حکومت و نظم دادن به جهان انسانی نبود و نیست. اگر فیلسوفان جدید راهگشا و راهنمای علم و تکنیک و سیاست شدند از آن رو بود که آدمی را دائرمدار جهان و کار جهان می دانستند و بر این مبنا می اندیشیدند که آدمی می­تواند با اراده و دانش خویش جهان را مسخّر خود ­سازد و بر گیتی حاکم شود. فلسفه ما بازگرداندن امانت فلسفه به آسمان بود. سقراط گفته بود من فلسفه را از آسمان به زمین آوردم. فیلسوفان ما مأموریت و عظمتشان در این بود که این امانت را به جایگاه اولیه اش بازگردانند و بازگرداندند اما فلسفه جدید به زمین و زندگی انسان وفادار بود و با این وفاداری و برای پیشرفت در زمین و بهبود زندگی و احراز قدرت بود که به دگرگون سازی جهان با رو کردن به علوم فیزیک و ریاضی و طب و شیمی جدید پرداختند و سپس برای مواجهه با بحران­ها به علوم انسانی و اجتماعی رسیدند. جهان نیاکان قدیم ما به علوم انسانی و اجتماعی نیاز نداشت و به همین جهت این علم به وجود نیامد. امروز اگر احساس نیاز به این علوم می کنیم از آن روست که ما در جهان جدید یا در حاشیه آن زندگی می کنیم و به علم و تکنولوژی و البته به علوم اجتماعی نیاز داریم اما برای اینکه بتوانیم از علم بهره ببریم باید بکوشیم آن را در زندگیمان وارد کنیم. متأسفانه هنوز چنانکه باید علم جای خود را در زندگی ما پیدا نکرده است. شاید علاقه و توجهی هم که به علوم اجتماعی داریم ناشی از این باشد که در ناخودآگاه خود این علوم را گره گشای بلاتکلیفی­مان در تجدد می دانیم و این همه از آن می گوییم. به گمان من مشکل اینست که علوم انسانی و اجتماعی و به طور کلی علم جدید قبل از جایگیری در جامعه به کار ما نمی آید و این جایگیری نیز موکول به تحول اساسی در جامعه است. نمی دانم آیا توانسته ام با سخن موجز خود مطلب مهمی را که عنوان کردید روشن کنم یا نه اما از فحوای پرسش حس می کنم که شما هم با نظر من مخالف نیستید. اینکه پرسیده اید چرا در برابر غرب باید به سرمشق فارابی برگردیم و مزیت این رویکرد چیست مطلب دیگری است که نمی دانم چه کسی آن را طرح و پیشنهاد کرده است. من چنین پیشنهادی عنوان نکرده ام و اگر در جوانی به فارابی توجه کرده ام وجهی جز این نداشته است که می خواسته ام بدانم تفکر فلسفی در جهان اسلام چگونه آغاز شده است. شاید این نکته نیز در خفایای روحم پنهان بوده است که در این زمان به تجدید تفکر نیاز داریم و باید بیندیشیم که چنین تجدیدی تا چه اندازه ممکن است. فلسفه را برای حل مسائل هر روزی نباید آموخت زیرا فلسفه به مشکلات و مسائل جاری زندگی نظر ندارد بلکه به اساس و بنیان می پردازد و اگر کسی بخواهد آن را وسیله و کارساز رفع مشکلات سازد راه به جایی نمی برد و بیشتر به فلسفه ستم می کند.

دوم: آیا عبور یا تخطی فارابی از صورت تفکر یونانی را صرفاً باید ستود؟ یا آنکه باید آن را به منزلۀ هدم فلسفه و ادغام آن در دین و تبدیل و تقلیل آن به «کلام» نکوهید؟ یا راه سوم را اختیار کرد؟ بسیاری از مستشرقان و روشنفکران بر دیدگاه دوم به نحو جزمی پای می­فشارند و بدین ترتیب ما را به کلی از بهره­گیری از میراث حکمت اسلامی منع می­کنند. راه سوم چیست؟ مثلا چرا در سنت فلسفۀ اسلامی پس از فارابی، توجه به قلمرو فرهنگ و سیاست اینچنین به محاق می­رود و فلسفۀ اسلامی از زایش تفکر سیاسی و اجتماعی تا حدود زیادی سترون می­ماند؟ حال آنکه تفکر یونانی و اندیشۀ معاصر غربی از این حیث به مراتب غنی­تر از فلسفۀ اسلامی است. می­دانیم که فارابی البته خود بیشترین سهم را در توجه به «فلسفه فرهنگ» داشته است. اما آیا او به عنوان مؤسس فلسفۀ اسلامی سهمی در فقر تفکر سیاسی پس از خویش ندارد؟ چرا عقل فلسفی مسلمین تا این حد منسلخ از خرد زندگی و خرد تاریخی است؟

فیلسوفان از این بخت خوب و بد بهره دارند که  هم مورد ستایش قرار می گیرند و هم ملامت و حتی لعن و نفرین می شوند ولی فلسفه مجال نقد و بحث است و ملامت و ستایش در آن چندان وجهی ندارد. آنچه فارابی آورده و گفته فهم او از فلسفه است. ولی به تعبیر شما کسانی آن را تخطی از فلسفه یونانی دانسته و آن را نکوهش یا ستایش کرده اند بعضی پژوهندگان هم در آن استخدام فلسفه توسط دیانت دیده و آن را پسندیده یا مردود دانسته اند. این تلقی ها همه ایدئولوژیک است ولی فلسفه ایدئولوژی نیست و آن را چیزی در میان چیزها و از جمله وسایلی که بتوان آنها را برای رسیدن به مقاصد خود به کار برد نباید دانست. اینکه گاهی می شنویم که می گویند این حرفها فلسفه است و به آن کاری نداشته باشیم اندرزگوها نمی دانند که اگر فلسفه وجود داشته باشد نمی توانیم به آن کاری نداشته باشیم. زیرا در این صورت فلسفه با ما کار دارد و البته اگر نباشد حرفهایی را که به نام فلسفه می زنند می توان و باید کنار گذاشت و نادیده گرفت. ما اکنون در دوره نشاط تفکر نیستیم و به این جهت است که کار می کنیم بدون اینکه فکر کنیم و فکر نمی کنیم و حرف می زنیم و وقتی گفته می شود اندکی هم بیندیشید که چه می کنید و چه می گویید و به کجا می روید می گویند فلسفه بافی را کنار باید گذاشت و کار باید کرد. این حرف شاید با حسن نیت به زبان می آید و متأسفانه سخنان و کارهایی که بدون فکر و با حسن نیت به زبان آمده و ادا شده در تاریخ موجب خطرها و زیانها و آسیب های بزرگ شده است.

نمونه های ائتلاف حسن نیت و حماقت را در تاریخ دویست ساله اخیر ایران بسیار می توان یافت. ولی هیچ فیلسوفی مسئول این وضع نیست. نظر فیلسوف وجه و جلوه ای از تاریخ و گاهی یک حادثه بزرگ تاریخی است.

فارابی نیز فیلسوف بوده و در فلسفه او هنوز جلوه توجهی که استادان یونانیش به زندگی مدنی و سیاسی داشتند پیدا بوده است. اخلاف او نظر سیاسیش را تعدیل کردند اما اصل کلی فلسفه اش که وحدت دین و فلسفه بود به صورتی حفظ کردند. حتی آراء اهل مدینه فاضله هم کم و بیش مورد قبول قرار گفت اما در مورد صورت حکومت و سیاست مباحث او بسط پیدا نکرد. به عبارت دیگر پس از فارابی فلسفه خیلی زود از وظیفه صورت بخشی به زندگی صرفنظر کرد و بیشتر به استکمال نفس مایل شد. ملاصدرا مبحث نفس را از فلسفه طبیعی بیرون آورد و آن را جزئی از مابعدالطبیعه (الهیات) قرار داد و تصدی امر سیاست و اخلاق را بیشتر به شریعت متعلق دانست. این مطلب را از آنجا می گویم که او علم را به دو علم دنیا و عقبی تقسیم می کرد و فلسفه را علم عقبی و آخرت یعنی علم به عالم مجردات و لوح و قلم و عالم امر و تعیّن اول و حقیقت محمدی می دانست و معتقد بود که کمال آدمی با این علم حاصل می شود اما علم سیاست از جمله علوم دنیا و جزئی از علم اعمال است (برای آشنایی با تفصیل مطلب به کتاب اکسیر العارفین فیلسوف مراجعه شود)

از این بابت فیلسوف را ملامت نباید کرد یعنی اگر بحث سیاست از فلسفه حذف شده است گناهش به گردن ابن سینا و سهروردی و میرداماد و ملاصدرا و … نیست. وقتی در جهانی حکم شریعت جاری است فیلسوف در برابر شریعت چه طرحی از عمل و اخلاق پیش آورد و مگر آثار اخلاقی سیاسی ابوعلی مسکویه و خواجه نصیرالدین طوسی چه اثر و تاثیری داشته است. پس اینکه فلسفه در جهان اسلامی در منطق و مابعدالطبیعه خلاصه شد و دیگر جامع همه علوم نبود. اولاً عیب فلسفه نیست ثانیاً ربطی به قصور و تقصیر فیلسوفان ندارد. ما حق نداریم به ابن سینا بگوییم که چه می بایسته است بگوید و چه نمی بایست بگوید. مثال فیلسوف جهان اسلام ابن سینا و صدرالدین شیرازی اند. اینها مظاهر فلسفه جهان اسلامند. نه اینکه با نبوغ شخصی خود مطالبی را آورده باشند و می توانستند چیزهای دیگر هم بر آن بیفزایند که نیفزودند. فلسفه دوره اسلامی همین است که هم اکنون هست. توقع اینکه چرا از سیاست نگفتند و به استقبال علم تکنولوژیک نرفتند توقع بیجایی است.

اگر می بینید که فلسفه جدید غربی از خرد کارساز جهان می گوید جهانش با جهان دینی تفاوت دارد. جهان جدید با خروج از جهان دینی قرون وسطی آغاز شده و با این خروج خرد منورالفکری را راهنمای راه و راه را راه پیشرفت و علم تکنولوژیک و تسلط بر جهان و هر چه هست را کارساز زندگی و بسط و پیشرفت دانسته است. هر جهانی بنای خاص دارد و با تفکر خاص بنا می شود و اصول راهنماي خاص دارد. پس هر جهانی جای هر تفکر و هر علم و عملی نیست. زیرا متفکران از جهان خویش جدا نیستند حتی آنان که بشارت جهان آینده می دهند از مرز عالمی که در هم می ریزد و از هم می پاشد به عالمی که بنیاد می شود رو می کنند. آنها از خود چیزی ندارند بلکه سخنگویان زمان خویشند نه حاکمان زمان. آنها تصویر جهان خود را جعل نمی کنند بلکه ناظران و گزارشگرانند. ما اکنون که خود را نزديك به جهان متجدد و کم و بیش آشنا با اصول و قواعد آن می دانیم و آنها را بیشتر نادانسته به رسمیت شناخته ایم. بر اساس تلقی تجددمآبیمان فیلسوفان زمانهای گذشته و عهدهای به سر آمده را با وضع جدید می سنجیم و ممکن است بگوییم چرا ملاصدرا که معاصر دکارت بود کاری که دکارت کرد نکرد و چرا مثل کانت طرح خرد منورالفکری را درنینداخت و … ما آزادیم که هر چه به نظرمان می رسد بگوییم اما بدانيم آنچه ممولاً به نظرمان می رسد بيشتر سخن تاریخی رسمي است. فیلسوف هم محدودیت های خود را دارد. او معمار جهان، آن هم هر جهانی که خود آن را مي پسندد و دوست می دارد نیست بلکه با نظم جهان خود می اندیشد و البته می تواند با آن نظم موافق نباشد اما در اختیار او نیست که نظم نامطلوب را بردارد و نظم دلخواه را به جای آن بگذارد. فیلسوف دلخواه ندارد اما در دلخواه مردمان نظر می کند و به آن می اندیشد و دلخواه های ممکن و محال را از هم تمييز مي دهد. در جامعه توسعه نیافته کنونی تمناهای محال کم نیست و مخصوصاً در میان ما این تمناها بسیار قوی و شديد است و از جمله معمولی ترین آنها این که اجزاء جهان غیردینی را که شاید بالذات غیر دینی باشد اخذ کنیم و به آنها صفت دینی ببخشیم. آدمی موجودی است که نشان خدایی با خود دارد و به قول سارتر می خواهد خدا شود اما تمنای محال می کند. آدمی اندکی از علم و اراده بهره دارد و هر چه بخواهد نمی تواند بکند و از خود توقع بیش از اندازه نباید داشته باشد. فارابی هم کاری که می توانسته کرده و آنچه به نظرش می رسیده گفته است. او گرچه در فرهنگ ایران اثر گذاشته اما مسئول پیش آمدهای دوران بعد از خود نیست. فارابی تفکر فلسفی را نه فقط فقیر نکرده بلکه اساس فلسفه اي را كه فلسفه اسلاميش مي دانيم مستحکم کرده است. امروز اگر ما نمی توانیم مانند فارابی بیندیشیم و از او پیروی نمی کنیم نباید از او توقع داشته باشیم که در هزار سال و یکصد سال پیش او از ما پيروي مي­كرده و چیزی می گفته است که در پایان دوران تجدد و در شرایط تجددمآبی علیل و ناتوان و مردّد مورد پسند ما باشد. او در زمان خود فکر کرده و فکرش متعلق به زمان اوست. بیشترین بهره ای که ما از فارابی و امثال او می توانیم ببریم اینست که با تأمل در آراء و آثارشان نسبتی را که با زمان داشته اند بازشناسیم و با درک آن زمان و تفاوتش با زمان کنونی زمان خود را بهتر درک کنیم و با درک زمان راه زندگی را بیابیم. ما گاهی از فیلسوفان و امیران و شاهان و وزیران جهان قدیم توقعاتی داریم که در زمره امکانهای علم و عمل ایشان نبوده است. فیلسوف جهان اسلامی نمی توانست مثل كانت از علم صورت بخش جهان بگوید و نظام الملک و حتی میرزا تقی خان امیرکبیر نمی توانستند اندیشه دموکراسی را دستور عمل کار خود قرار دهند زیرا کارهای درست و موثر همه مرهون اوقات خاص است و به اقتضای زمان و به حکم خرد تاریخی صورت می گیرد. پس افسوس نباید خورد که چرا صاحبنظران ما به تفکر سیاسی و خرد تاریخی جهان جديد اعتنا نداشته اند. آنها نه می توانسته اند و نه ضرورتی داشته است که به چنین تفکر و خردی رو کنند. آنچه مایه دریغ است اینکه ما در برخورد با اروپا و فلسفه و علم و سیاست جدید وحدت تجدد و همبستگی علم و فلسفه و سیاست در فرهنگ اروپایی را نشناختیم و ندانستیم که جهان جدید را خرد تاریخی (به قول كانت خرد منورالفکری) راه برده است و اکنون هم چون تجدد جهانی شده است همه جهان به این خرد نیاز پیدا کرده اند. ما هم در کار سیاست و اقتصاد و برنامه ریزی و مدیریت و علم و آموزش و پرورش به این خرد نیازمند بوده ایم و هم اکنون هم نیازمندیم با احترام به کسانی که سعی کرده اند با فهم و درایت موروث خود مسائل را حل کنند. عرض می کنم که خرد شیخ مفيد و ابوعلی سینا و نظام الملک و نصیرالدین طوسی هر چه عظیم باشد حلّال مسائل جهان کنونی نیست. هر جهانی نظمی دارد و جهان بشری را جهان بدون فرهنگ و مجموعه اشیاء پراکنده و بی ارتباط با یکدیگر نباید دانست. اشتباهی که برای ما پیش آمده اینست که سیاست و علم و تکنولوژی و مدیریت را از جمله اعراض جدا از فرهنگ انگاشته ایم و گمان برده ایم که این اعراض را از «آلودگیش» به فرهنگ جدید نجات می دهیم و آن را بر اساس فرهنگ خود بنا می نهیم و این رأی چنان در جانها ریشه کرده است که همه از عالم و عامی، متجدد و سنتی، دانشگاهی و حوزوی، چپ و راست، سوسیال دموکرات و سوسیالیست و لیبرال دموکرات و معتقد به حکومت دینی در مورد آن اتفاق دارند و کمتر کسی در آن تردید می کند. گويي اعتقاد پیدا کرده اند که با هر فرهنگی یا با توسل به نام هر فرهنگ به هر مقصدي می توان رسید. بعضی از این معتقدان خود را پیرو خرد می دانند و شاید نمی دانند که خردشان عین اعتقادشان است. این خرد، خرد بحث و نقد نیست. خرد تحکم است و به پرسش علم و سیاست و دانشگاه چیست پاسخهای سطحی و صوری می دهد و معتقد است که اینها هر یک می توانند و باید چنان باشند که آنها می خواهند ما دیروز به خرد تاریخی نیاز نداشتیم اما از یکصد و پنجاه سال پیش به آن نیاز پیدا کرده ایم اما از این نیاز خبر نداریم و به این جهت در طلبش نمی کوشیم زیرا هنوز این نیاز به خودآگاهی ما نرسیده است. نیاز به خرد تاریخی نیاز اشخاص نیست، نیاز جهان انسانی یا مدینه و کشور است و مردمان وقتی به آن احساس نیاز می کنند که با جهان انسانی دمساز شده باشند ولی اگر مردمی بی خبر از جامعه جدید و در عین حال معتقد به همه اصول و قواعد تجدد و شئون آن و مخصوصاً علم و تکنولوژی باشند چه بسا که همه دانسته هایشان از جهان جدید کم و بیش تصورات و تصدیقات انتزاعی است و معلوم نیست که چه ربطی میان آنها وجود دارد و به این جهت جدا دانستن آنها از فرهنگ اروپایی و قرار دادنشان در کنار فرهنگ خودی در فكر مشکلی پیش نمی آورد و شاید تا حدودی مایه آرامش خاطر هم باشد ولی با این آرامش خاطر و علم و تکنولوژی و مدیریت بیگانه با یکدیگر کشور قرار پیدا نمی کند زیرا هیچیک اینها بدون پشتوانه فرهنگ جدید محقق نمی شوند ولی اگر بپرسند ما که به فرهنگ دیگری قائلیم چگونه و چرا باید فرهنگ اروپايي را در زندگی و دیار خود بپذیریم. به اين پرسش پاسخ چندان قانع کننده ای نمی توان داد زیرا اعتقاد منطق خاص خود دارد و معتقد با هر استدلالی قانع نمی شود. البته در نزد معتقدان به فرهنگ خودی فرهنگ جدید یا به طور کلی فرهنگ غربی یکسره مردود نیست و چنانكه اشاره شد بسياري از اصول و قواعد آن مثل اصل پیشرفت مقبوليت عام دارند یا لااقل مي توان از آنها بحث كرد. سخن گفتن از سوفوکل و اوریپید و ویرژیل و دانته و سروانتس و شکسپیر و دکارت و بالزاک و گوته و هگل و گوگول و داستایوفسکی و حتی از تئاتر و سینما و نقاشی و موسیقی منعی ندارد. خور و خواب و شیوه زندگی و مصرف ما هم می تواند موافق رسم امریکا و اروپا باشد. به شرط اینکه خرد راهبر نظم زندگی را خرد و فرهنگ اروپایی ندانند. اینجا من هم جرات نمی کنم که بگویم باید به خرد اروپایی رو کرد و یکسره آن را پذیرفت. شما هم به مناسبتی در پرسش خود از راه میانه پرسیده اید. اتفاقاً اگر راهی وجود داشته باشد همان راه میانه است و مگر مردمی می توانند به فرهنگ دیگری رو کنند بی آنکه نسبتی با فرهنگ خود داشته باشند. فرهنگ جدید را بدون التفات به فرهنگ خود نمی توان شناخت و از آن خود کردنش نیز صرفاً به مدد فرهنگ خودی امکان دارد. خرد تاریخی که به آن اشاره کرده ام در این زمان خرد تجدد است. این خرد در نزد ما و در فهم ما بیشتر صورت انتزاعی دارد و هنوز خرد تاریخی نشده است و در صورتی تاریخی می شود که در مواجهه با فرهنگ خودی قرار گیرد تا بتوان نسبت دو فرهنگ و صفت و جایگاه فرهنگی را که می آید بازشناخت. مواجهه ای كه فارابي در زمان خود به آن اهتمام كرد و با اهتمام به آن آموزگار و معلم ثاني شد در زمان جديد چنانکه باید صورت نگرفته است و به این جهت همه می پندارند که با فهم و خرد خود که آن را مطلق خرد می انگارند از عهده حل هر مسئله ای هر جا باشد بر می آیند یعنی همه خود را دانا و دیگران را نادان یا غافل می دانند و با اینکه پیوسته نقص و ناکارآمدی علم و عمل خود را می آزمایند باز هم نمی پذیرند که در دعوی خود اندکی تأمل کنند. ما اکنون به خرد تاریخی نیاز داریم ولی تا به نیاز خود پي نبریم، راهی به برآوردن آن پیدا نمی کنیم، و وقتی به نیاز خود پی می بریم که اندکی هم از جهل خود باخبر شویم. همه دان و همه توان خداست و ما هر که باشیم جهلمان و ناتوانیمان از دانش و تواناییمان بیشتر است. عیب فلسفه اینست که بیشتر از نادانی ما خبر می دهد و علممان را ناچیز می داند ولی این عیب عین حسن است.

* گفتگوی روزنامه فرهیختگان، سه شنبه ۱۴۰۱/۰۴/۱۴