- در حال حاضر وضعیت تولید فکر و اندیشه و نظریه در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟
پرسش بسیار دشواری است. قبل از اینکه به پرسش مهم شما پاسخ بدهم با عذرخواهی بسیار درباره تعبیر تولید فکر و اندیشه و نظر توضیحی می دهم. سال هاست که تعبیر تولید علم و فکر رایج شده است ولی اینها کالای تولیدی نیستند و اگر کالای تولیدی تقلیدی باشند به درد مصرف روز می خورند و به کار کشور نمی آیند. تعبیر تولید فکر و اندیشه و نظر و علم مشکل بحث و نظر را بیشتر می کند. زیرا تولید فکر و علم کاری غیر ممکن است (مگر آنکه مقاله سازی را تولید علم بدانند) زیرا تولید ساختن چیزی با مواد و مصالح موجود بر طبق دستورالعمل معین است و اندیشه و نظر را با دستورالعمل و با مواد موجود نمی توان ساخت. شاید زبان را وسیله بیان بدانند و بگویند بحث لفظی نباید کرد و ولی آنچه من می گویم بحث لفظی نیست. حفظ حرمت زبان را بحث لفظی نباید دانست. با وسیله انگاشتن زبان تأمل و تفکر و دقت در زبان و حتی یادگیری آن منتفی می شود و زبان به خواری می افتد. چنانکه امروز زبان فارسی ما غریب و مهجور و بی پناه شده است. تعبیرهایی مثل تولید فکر و علم اشتباه یا مسامحه لفظی نیست، وارونه کردن مبادی و اصول تفکر و فرهنگ است. اگر اصل اینست که آدمی با تفکر و خرد آدمی شده است. پس اینها باید با او و در وجود او باشند نه اینکه او آنها را تولید می-کند. البته زبان را وسیله بیان مقاصد دانستن به کلی نادرست نیست. زیرا ما با زبان هرروزی مقاصد خود را به یکدیگر می-گوییم. اما اگر زبان را محدود به بیان مقصود عادی بدانیم همه صورت های زبان را در یک سطح قرار داده و مثلاً سخن فردوسی و سعدی و حافظ و حتی کتاب های آسمانی را تا حد وسیله رسیدن به مقاصد عادی و هرروزی تنزل داده ایم. زبان وسیله نیست. فکر و ذکر و نظر را هم نمی توان تولید کرد. شاید چنانکه اشاره شد مقاله سازی که با گنجاندن بعضی اطلاعات در یک فرمت خاص صورت می گیرد وجهی از تولید علم باشد اما در دانش و معرفت از این حد معمولی و عادی و رسمی که بگذریم دیگر تولید معنی ندارد. من از بابت این تذکر بار دیگر عذر می خواهم. تعبیری که شما به کار بردید اکنون همگانی و همه جایی شده است و کسی را از بابت به زبان آوردن آنها ملامت نمی توان کرد. این اشتباه شاید یک وجه تاریخی هم داشته باشد. یونانیان شعر را که بالاترین مرتبه زبان است یوئسیس می گفتند و یوئسیس ساختن است. شاعر هم کسی است که شعر می سازد و این ساختن امروز تولید خوانده می شود. به هر حال من که تعبیر تولید فکر و نظر را مناسب نمی دانم. چنین برداشت می کنم که پرسش شما راجع به پدید آمدن تفکر و نظریه است و نگرانید که مبادا بی خردی همه جا را تسخیر کند. من با اینکه اهل ملامت نیستم پس از بیان این مقدمه به صراحت عرض می کنم که وضع فکر و نظر در زمان کنونی چندان خوب نیست و بخصوص که سیاست فرهنگ و علم هم به این وضع هیچ وقعی نمی گذارد و شاید از آن خبری هم نداشته باشد. گویی ما به خرد و تفکر پشت کرده ایم. فضل و علم داریم اما به ندرت فکر می کنیم. زمان هم زمان تفکر نیست.
- چرا اندیشه ها و نظرات شخصیت های علمی ایران در جهان مورد توجه قرار نمی گیرند؟
اندیشه ها و نظرهای نویسندگان و دانشمندان کشور ما کمتر نو و بدیع و در بهترین صورت مطالب مفید آموزشی است. در فلسفه هم سخنان گذشتگان را تکرار می کنیم یا به نقل و شرح آراء صاحبنظران اروپایی امریکایی می پردازیم. اما در علوم و مهندسی اگر از میان انبوه مقالات تولیدی، آثار معدودی پیدا شود که به کار تکنولوژی زمان بیاید من از آن خبر ندارم. اما بهرحال آنها نه تعلقی به کشور دارند و نه در ذیل نظر و اندیشه قرار می گیرند.
- وضعیتی که در حوزه و دانشگاه شاهد آن هستیم که به سمت کمیت گرایی و مدرک گرایی می رود چه آینده ای را برای ما ترسیم می کند؟
وضعی که به آن اشاره کردید از نشانه های صریح انحطاط است که متأسفانه با فساد هم ملازمت دارد. با این وضع به آینده نمی توان اندیشید. ما هم که در زمان حال آویزان به گذشته، به سر می بریم کاری با آینده نداریم.
- برنامه ما برای مقابله با جریان انحطاط چیست و چه کسی در این زمینه مسئولیت دارد؟
ما برنامه ای نداریم و نمی دانیم و نمی پذیریم که دائر کردن این همه دانشگاه و «تولید» این همه فارغ التحصیل (تربیت و تولید مهندس در حدود سه برابر معدل جهانی، تولید فارغ التحصیل فلسفه سه برابر کشور آلمان و …) پیشرفت نیست. نشانه رها کردن کارها و مایه بر هم خوردن تعادل و آشوب در جان ها و پریشان شدن افکار است. البته هیچ شخص و گروه خاصی مسئول این امر نیست بلکه همه مردم و در وهله اول دولتمردان و دانشمندان و نویسندگان و اصحاب رسانه مسئولند. اینها حتی اگر نتوانند مانع این سیر شوند لااقل باید به آن فکر کنند و مخصوصاً روزنامه نگاران باید خطرهای این وضع و حال را متذکر شوند.
- آیا در طرح بحث تولید علم بومی دچار شتابزدگی نشدیم؟ آیا زمان تولید علم بومی رسیده است؟
اگر مرادتان از علم بومی علمی است که به کار توسعه کشور بیاید. ما علم را بومی نکرده ایم. علم همچنان غریب است و به حال تبعید در حجره پژوهندگان و در نشریات پراکنده در سراسر جهان به سر می برد. علم جدید بالذات کارساز است و اگر نتواند در کارسازی دخیل و شریک شود صورت اطلاعات بی مصرف پیدا می کند. علم کشور وقتی پیشرفت می کند که برنامه ای برای توسعه وجود داشته باشد و علم مددکار توسعه باشد. علم تکنولوژیک نمی تواند از تکنولوژی دور و جدا بماند.
- عوامل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی و … انحطاط در زمینه تولید فکر و اندیشه چیست؟
انحطاط با فقدان روح همبستگی در جامعه و از میان رفتن همت و مآل اندیشی در وجود مردمان ملازمت دارد. وقتی اینها نباشد و جایش را پریشانی و سودا و غفلت از فردا و سستی بگیرد. فکر و نظر هم پریشان می شود و شاید در چنین شرایطی تفکر هیچ جایی نداشته باشد.
- آیا وضعیت کنونی علم ناشی از بنیان های فلسفی اندیشه ما و غلبه تفکر صدرایی است؟
فلسفه هر چه باشد راه علم را نمی بندد حتی اگر فلسفه های موجود به پیشرفت علم مددی نرسانند قوت و قدرت آن را ندارند که در برابر علم بایستند و راه آن را سدّ کنند. اگر علم پیش نمی رود از آن روست که پژوهش است و پژوهش شرایط خاص می خواهد و در هر هوایی رشد نمی کند و بسط نمی یابد. پژوهش علمی به خرد خاص نیاز دارد و تا آن خرد ره آموزش نباشد در راه پیشرفت قرار نمی گیرد. خردی که گفته شد در نظم بخشی و کارسازی جهان جدید دخیل است و نظم نیز با آن درونی جامعه می شود. نظم را از خارج بر جامعه و بر شئون آن تحمیل نمی توان کرد. جامعه ها هم مثل افراد و اشخاص جان و روحی دارند که به ارگانیسم و اعضایشان توان عمل و هماهنگی می دهد و حافظ و ضامن زندگی و دوام آنست. وجود فلسفه و رونق آن نشانه فهم و درک و رغبت و علاقه به دانستن است و اینها به حوزه علم و پژوهش هم سرایت می کند. کاش فلسفه صدرایی در کشور ما نفوذ داشت و اگر داشت شاید در باب علم و توسعه هم بهتر می توانستیم فکر کنیم. وقتی فلسفه در غربت است، صدرا هم غریب می ماند. بسیار غریب تر از غربت کهکی اش.
