مختصری دربارة الگوی ایرانی- اسلامی پیشرفت

این یادداشت خلاصه یک سخنرانی است که در مراسم افتتاح «کنفرانس الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» در حضور جمعی از استادان و دانشمندان کشور ایراد شده است. تهیه الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی کاری خطیر و عظیم است و پیداست که باید از راه دانایی و تفکر و فارغ از ملاحظات به آن رسید. در آن سخنرانی و در این یادداشت با ملاحظه شرایط تفکر و تحقیق، که بر هر ملاحظه ای مقدم است، پرهیز از ملاحظات سفارش شده و گوینده و نویسنده هم در حد توانایی به سفارش خود عمل کرده و بدون تعارف و ملاحظات رسمی سخن گفته است. اگر در آن ابهام می بینید همه را به حساب نویسنده مگذارید، زیرا قضیه چنانکه گفته شد چندان دشوار و عظیم است که در عبارات مأنوس و روشن نمی گنجد و حتی کسانی آن را تمنای محال می دانند. پس برای تبیین مطلب و روشن کردن ابهامها باید تحقیقهای دقیق کرد. این تحقیقها در هر صورت به نتایج مفید و مؤثر مودّی خواهد شد.

****

پیشرفت لفظ آشنایی است و ظاهراً در معنی اش هم ابهامی وجود ندارد، مع هذا اگر از ما بپرسند که درباره پیشرفت چه می دانیم و از راه آن به کجا می خواهیم برسیم، شاید پاسخ روشن و دقیقی نداشته باشیم و ندانیم که برای پیشرفت چه مقدماتی فراهم باید کرد و راه آن را چگونه هموار باید ساخت و پیمود، ولی در هر صورت این را می فهمیم که پیشرفت امری نیکو و خواستنی است و با آن لااقل بعضی نیازهای ما تأمین می شود. پس طبیعی است که همه مردم جهان طالب آن باشند. این طلب اگرچه در آغاز تاریخ تجدد از پشتوانه تفکر فلسفی و اراده به ساختن و پرداختن جهان زندگی بهره مند بوده است، اکنون تقریباً در همه  جا و به خصوص در جهان مایل به توسعه، بیشتر ناظر به احساس برتری جهان توسعه یافته و تابع میل به بهره-مندی از اشیاء مصرفی تکنیک و تکنولوژیهای رفاه است.

به عبارت دیگر در عالم رو به توسعه پیشرفت را مردمان در دسترسی به وسایل زندگی جدید دریافته اند. در دورانهای قدیم تاریخ، گرچه ترقی و بهبود زندگی و حتی تحول تاریخی به کلی مورد غفلت نبوده، اما هرگز اصل راهبر زندگی تلقی نمی شده است. اصل پیشرفت ضروری علم و عقل و معاش در زمان و تحول موجودات، همه در قرون جدید پدید آمده و با اینکه در مورد آن بحثهای بسیار درگرفته است و همچنان این بحثها ادامه دارد، مفهوم این پیشرفت مقبولیت عام پیدا کرده است و مردمان در سراسر روی زمین به آن مایل شده و مسلّمش انگاشته اند. این مفهوم گرچه بی ارتباط با مفهوم ترقی و استکمال در نظر متقدمان نیست و حتی می توان گفت که اصل و ریشه در تفکر و اعتقادات دینی دارد، یکسره به امر دنیا و معاش راجع است. گویاترین صورت پیشرفت تاریخی در دوران قبل از تجدد را در معارف اسلامی و به خصوص در کتاب فصوص-الحکم محیی الدین بن  عربی می توان یافت که در آن تاریخ معنوی و قدسی انسان از آدم علیه السلام تا خاتم (ص) گزارش شده است. در این تاریخ، انبیاء هر یک به ترتیب مظهر اسمهایی از اسماء الهی اند و پیامبر عظیم-الشأن اسلام که خاتم آنان است، مظهر تام و تمام جمیع اسماء الهی است. این تاریخ، تاریخ پیشرفت روحی و معنوی انسان و گزارش حضور عالم قدس در زندگی و معیشت است، اما پیشرفتی که از قرن هیجدهم در اروپا و به تدریج در همه  جا اصل راهنمای جامعه و سیاست قرار گرفته، پیشرفت در علم و تکنولوژی جدید است و چون همه شئون زندگی بشر با علم تکنولوژیک دگرگون می شود، پیشرفت در علم و تکنولوژی محدود نمی ماند.

به هرحال با طرح پیشرفت و دست یافتن به آن بود که جهان متجدد به قدرت سیاسی و نظامی و اقتصادی دست یافت و به تدریج آثار این دستیابی به اندیشه و قدرت، در سراسر روی زمین در درجات و صورتهای متفاوت گسترش یافت. اقوام و کشورهایی که در معرض باد وزیده از سوی غرب قرار گرفتند، بی آنکه از حقیقت تجدد و پیشرفت بپرسند، آثارش را طلبیدند و پیمودن راهش را آسان انگاشتند یا شاید اصلاً به راه و دشواری و سهولت آن فکر نکردند و ندانستند که پیشرفت اسباب و شرایط می خواهد و تا آنها آماده نشود، راه را نمی  توان یافت و پیمود. اکنون اگر به راه طی شده پیشرفت در خارج از اروپای غربی و امریکای شمالی در یکصد و پنجاه سال اخیر نظری بیندازیم، هرچه از موفقیت و شکست می بینیم، پیروی کم و بیش مناسب یا نامناسب از راه و روش سه قرن اخیر تاریخ اروپا و امریکا بوده و اگر اختلافی وجود داشته است، باید آن را در توجه و تذکر به اصول و مبادی و امکانها و تواناییها و ضعفها سراغ گرفت. آنانکه به ناتواناییها و تواناییهای خود توجه کردند و از موانع غافل نماندند، راه را بهتر و زودتر پیمودند و بیشترین کشورها که راه را نشناختند و کار را سهل انگاشتند، در همان گامهای اول به زحمت افتادند و زحمتشان به نتیجه  ای که می بایست برسد، نرسید.

ما هم در حدود یکصد و پنجاه سال افتان و خیزان در راهی که فکر می کردیم خود به خود گشوده و پیموده می شود، رفتیم تا اینکه انقلاب پیش آمد. اکنون در کشور ما با گذشت سی و چند سال از آغاز انقلاب اسلامی مقرّر شده است که برای زندگی آینده، یک الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت تهیه و تدوین شود. این طرح که در ظاهر ساده به نظر می آید، دعوت به آغاز کردن راهی جدید است. گفتیم که اندیشه پیشرفت گرچه در دین ریشه دارد، اما در عالم تجدد راهش را از دین جدا کرده و تعلقش صرفاً به علم و سیاست و شیوه زندگی غیر دینی است. در الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت این وضع باید دگرگون شود و پیشرفت صورتی پیدا کند که گرچه در آن بهبود زندگی همچنان منظور نظر است، از ائتلاف و جمع زندگی با دین و معرفت غفلت نشود. یعنی پیشرفت در عین حال پیشرفت مادی و اخلاقی باشد.

در اینکه آیا پیشرفت در عالم جدید اخلاقی بوده است یا نه بحث نمی کنیم. آنچه می دانیم این است که طراحان پیشرفت راهشان را مستقل از اخلاق طراحی کردند. اکنون آیا ممکن است طرحی تهیه شود که در آن دین و دنیا به نحوی تعادل برسند؟ این پرسش یک پاسخ بسیار آسان دارد و آن اینکه هر کشوری باید راه توسعه اش را خود اختیار کند و پیداست که در کشور انقلاب اسلامی هیچ راهی نیست که به راه دین نپیوندد و پیشرفت هم باید خاص اینجا باشد. این پاسخ را عجالتاً باید پذیرفت، اما چگونگی ایرانی- اسلامی شدن پیشرفت را سهل نباید انگاشت. پیداست که تدوین و تهیه این الگو بستگی به تلقی تدوین کنندگان از معنی صفت ایرانی- اسلامی و نحوه نسبت آن با پیشرفت دارد. یک نظر این است که هر پیشرفتی در زمینه علم و تکنولوژی و سیاست و اقتصاد که با اهتمام دولت و متصدیان و مسئولان امور و کارشناسان و دانشمندان جمهوری اسلامی صورت گیرد، پیشرفت اسلامی- ایرانی است. نظر دیگر این است که این پیشرفتها باید متناسب با سوابق فرهنگی و موافق با روح دین و نظام دینی باشد و بتوان نشان دین را از آن یافت. صاحبان نظر اول هم منکر این موافقت و تناسب نیستند، اما فکر می کنند که اگر پیشرفتهای علمی- اجتماعی حاصل شود و طراحان و رهروانش ایرانی معتقد به اسلام و وابسته به نظام دینی باشند، پیشرفت صفت ایرانی- اسلامی پیدا می کند. شاید یک اندیشه ایده آل هم وجود داشته باشد و آن اینکه ایرانی- اسلامی شدن پیشرفت یعنی پیش  آوردن طرحی جدید برای ایجاد تحول در نظم جهان مدرن. معلوم است که فرهنگ و علم پشتیبان تجدد این را نمی پسندد و در نمی یابد و نمی پذیرد و چه بسا که آن را محال قلمداد کنند. آیا ما می توانیم با علم و تحقیق اثبات کنیم که این راه گشودنی است. برای ورود در این راه، قدرت فکری و اخلاقی و دانشی لااقل معادل با قدرت روحی و فکری کنونی عالم تجدد لازم است. پیش از آن باید به فکر فراهم -آوردن شرایط و مقدمات و در جستجوی نشانه های تفکر آینده بین بود. این مقدمات و نشانه ها عبارتند از:

1- دگرگونی در نظر و نگاه انسان به جهان و موجودات. از آنجا که اصل پیشرفت بر مبنای تصرف در جهان و تملک موجودات و برقراری یک نظم زندگی صرفاً بشری بنا شده است، باید در اندیشه بازگشت به تواضع (در عمل و تفکر) بود و کوشید تا اصل مزبور را قدری تعدیل کرد و از سودای سلطنت بشر بر همه چیز و همه کس آزاد شد.

2- درک زمان و امکانهای آن. برای پیشرفت باید به تواناییها و ناتواناییهای خود تذکر پیدا کرد و تاریخ یکصد و پنجاه ساله به سر بردن در حسرت پیشرفت را با تذکر خواند و عبرتهایش را به جان پذیرفت:

نقد حال خویش را گر پی بریم       هم ز دنیا هم ز عقبی برخوریم

3- احراز آمادگی و توانایی برای تدوین و اجرای موفق برنامه های توسعه. قبل از انقلاب و بعد از انقلاب در کشور ما چندین برنامه هفت ساله و پنج ساله و چهارساله تدوین و اجرا شده است. بیندیشیم که آیا این برنامه ها مناسب بوده است و حکومتها و دولتها آنها را به درستی اجرا کرده اند. اگر پاسخ مثبت نیست، نقص کار در کجا بوده است؟ و آیا اکنون می توانیم به آسانی برنامه پیشرفت جامع که ما را به آستانه ورود در راه خاص و مطلوب برساند، تدوین و اجرا کنیم.

4- آزادی از اضطرارها و ضرورتهای داخلی و بین المللی و اغتنام فرصتها پیش از آنکه از دست بروند. این ضرورتها و غفلتها را اگر نتوان به کلی از میان برداشت، باید برای کم کردن آنها فکر کرد.

5- اصلاح اساسی نظام اداری. برای هر پیشرفتی نظم اداری کارآمد لازم است. آیا هیچ فکر کرده ایم که این نظم با پیشرفت چه رابطه دارد. آیا تاکنون در خدمت پیشرفت بوده است یا راه دشوار آن را دشوارتر کرده است. نظم اداری کند و تنبل و بی فکر و بهانه گیر و آیین نامه باز و لاابالی که بیشتر همّش صرف رفع تکلیف می شود، نمی تواند به پیشرفت خدمت کند. برای گشودن و پیمودن راه پیشرفت باید به نظم اداری مناسب اندیشید. اینکه کارمندان را مسئول حسن و عیب نظام اداری بدانیم، اگر هیچ عیبی نداشته باشد، ما را از اندیشه اصلاح نظام اداری باز می دارد.

6- اعتنای شایسته به آسیبهای اجتماعی و چاره اندیشی برای مقابله با آنها.

با سعی در رفع موانع و فراهم آوردن شرایط روحی و اخلاقی و کسب آمادگی برای طی طریق پیشرفت به  طور کلی می توان به راه خاص و طرح جمع دین با وجوهی از تجدد و عالم مدرن اندیشید. آشگارترین نشانه پدید آمدن این اندیشه و پدیدار شدن راه تازه را باید در زبان راهگشایان و رهپویان آن جست. اگر پیشرفت  اسلامی- ایرانی باید کمال اخلاقی را بر پیشرفتهای علمی تکنیکی و اجتماعی- اقتصادی بیفزاید، طراحانش باید از اقامت و سکونت در مشهورات و زبان رسمی چشم بپوشند و در طلب زبان آغازگر و رهیاب، یعنی زبانی که کمتر به تعارف و تقبیح و تحسین و مداهنت آمیخته است، برآیند. اگر حقیقتاً درصدد برآییم که بدانیم کی هستیم و کجا بوده ایم و اکنون در کجا قرار داریم و چه می توانیم و باید بکنیم، نسبتمان با علم به طورکلی و مخصوصاً با علوم انسانی و اجتماعی موجود نیز معلوم می شود.