جمع میان فلسفه سینایی و حکمت اشراق

اگر شهرت را یکی از ملاک فیلسوفان بدانیم، میرداماد یکی از شهرتمندترین فیلسوفان اسلامی است. در میان همین فیلسوفان اسلامی مشهور، برخی از آنها کتاب های شان جزء کتاب های درسی است. آثار ابن سینا نیز یکی از همین کتابهای درسی است. اما کتاب های فارابی نمی تواند درسی باشد چرا که شرح های بسیاری بر آن وارد ساخته اند . از آنجا که من به فارابی تعلق خاطر دارم خوب می دانم که آثار وی نمی تواند کتاب درسی باشد. بنابراین کتاب های میرداماد هم مورد اعتنا نبوده، اما نمی توان او را از مرتبه بزرگان خارج کرد. اگر شهرت و کتاب ملاک نیست ما نمی توانیم درباره میرداماد قضاوت کنیم. اما آیا می توان از خود میرداماد پرسید که چه مقامی برای خود در نظر دارد؟ شما در میان فلاسفه اسلام چه مرتبه ای برای خود قائل هستند؟

بوعلی سینا معروف به «شیخ الرئیس» است و فارابی را پس از ارسطو که معلم اول است، «معلم ثانی» خوانده اند. به احتمال قوی کسانی که به ابن سینا لقب «شیخ الرئیس» داده اند، مرادشان از ریاست، ریاست فلسفه نبوده است، زیرا در فلسفه بر خلاف آنچه در مصطلحات میرداماد می بینیم، رئیس و مرئوس بودن چندان مورد ندارد و شاید تا زمان میرداماد، این عناوین هرگز در مورد اهل نظر و تحقیق و تعلیم به کار نرفته باشد. فارابی هم خود ادعا نکرده که معلم ثانی است، بلکه اخلاف او به قصد اثبات عظمت مقامش او را «معلم ثانی» خوانده اند که طرح کلی فلسفه اسلامی را درانداخته است. به میرداماد هم «معلم ثالث» گفته اند، یعنی اگر او خود را شریک فارابی در تعلیم می دانست، دیگران هم این مقام او را تایید کرده اند. اگر شریک در ریاست معنای محصل نداشته باشد، از عنوان های «معلم ثالث» و «شریک در تعلیم» نمی توان با بی اعتنایی و شوخی گذشت.

میرداماد بدون اینکه به صراحت اهل فلسفه را درجه بندی کند، با عناوینی که به اشخاص می دهد نظر خود را در باب مقام آنها نیز اظهار می دارد. میرداماد اغلب به جای نام آنان، عنوانی را که خود به آنها داده، می آورد و وقتی چیزی از کتابی نقل می کند، در صورتی نام نویسنده را ذکر می کند که کتاب یا نویسنده چندان مشهور نباشند، و بیم آن باشد که خواننده نداند که مراد چیست و عنوان مذکور از آن کیست، وگرنه نام را ذکر نمی کند. برای مثال اسم فاضل خفری را می نویسد و او را مقلد و مرئوس می خواند، اما به جای اینکه نام خواجه نصیرالدین طوسی را بیاورد او را «خاتم حکمای محصلین» می خواند. من فکر می کنم که بهمنیار را هم «حکیم محصل» می دانسته است، اما در جایی ندیدم که چنین عنوانی به او داده باشند. برای اینکه بدانیم حکم او درباره خود و دیگر فیلسوفان اسلامی تا چه اندازه معتبر است، از ابتدا می پرسیم که او در حقیقت «معلم ثالث» یا «رییس فلاسفه اسلامی» و در طراز فارابی و بوعلی سینا بوده است یا نه؟

بی تردید میرداماد عزت نفس عمیقی دارد. وی در آثارش اسم فلاسفه را با یک عنوانی مطرح می کند و این عنوان در قیاس با خودش است، او می گوید قال خاتم الحکماء المحصلین و این عبارت را به خواجه نصیر طوسی می گوید. چه اینکه خط فلسفه اسلامی وقتی که به خواجه نصیرالدین طوسی می رسد کلام شیعی و فلسفه به یکدیگر نزدیک و در آثار میرداماد به اوج می رسد. مشرب فلسفی میرداماد را نیز باید جمع میان فلسفه سینایی و حکمت اشراق توصیف کرد. او این مشرب را حکمت ایمانی می نامد، حکمتی که خداوند توسط پیامبران و از راه وحی یا اشراق به بشر ارزانی داشته است. بی گمان این سلوک فلسفی، زمینه ساز شکل گیری افکار بلند ملاصدرا و ظهور حکمت متعالیه بود.

میرداماد در گستره فلسفه اسلامی به نکات بدیعی پرداخته و از آن می توان به حدوث دهری اشاره کرد. اما مستشرقان می گویند فلسفه در عالم اسلام با ظهور ابن رشد به پایان رسید و با حملات غزالی، فلسفه کمر راست نکرد. هیچ دلیل تاریخی بر این مدعا که فلسفه از بین رفت وجود ندارد. چرا که پس از وی شهاب الدین سهروردی و خواجه نصیرالدین طوسی ظهور کردند. اما مطلب طوری بود که جهت فلسفه اسلامی درک نشد و جهت در آغاز پیدا بود که فارابی می گوید دین و فلسفه یکی هستند. چه اینکه فارابی دین را فلسفه می دانست. اما اگر به میرداماد بازگردیم باید یگوئیم که مهمترین آورده میرداماد را در گستره تاملات فلسفی موضوع حدوث دهری است. فلاسفه حدوث دهری را هم حمل بر ” قدم ” می کنند و البته حدوث ذاتی در حد خودش اشکال دارد من چندان نظرات برخی مانند عبدالرزاق لاهیجی را که می گفتند حدوث دهری همان حدوث ذاتی است را نمی پذیرم اینها مسائلی است که باید درباره آن بحث شود.

میرداماد به جز علوم نقلی، مانند فقه و اصول و حدیث، در علوم عقلی مانند ریاضی و هیأت استاد بود و در فلسفه و کلام زبردستی و ژرف اندیشی های در خوری از خود نشان داده است و در بیش تر این دانش ها، آثاری ارزشمند دارد.  وی افزود:  کتاب “قبسات” مهم ترین کتاب فلسفی او است که استادان فلسفه بر آن شرح و حاشیه نوشته اند. صراط المستقیم، الافق المبین، الحبل المتین، جذوات و تقویم الایمان، آرای فلسفی او را در بر دارند. در شارع النجاه (کتاب فقهی) و الرواشح السماویّه فی شرح الاحادیث الامامیه در لابه لای شرح روایات به بسیاری از مسائل مهم و اساسی فلسفه اشاره کرده است. به فارسی و عربی شعر می سرود و به “اشراق” تخلّص می کرد.

از جمله مسائل مهمی که فارابی و ابن سینا به آن پرداختند، مسئله وجود و ماهیت و مسئله حدوث و قدم بود. شاید میرداماد خود را در تعلیم شریک فارابی می دانست که فکر می کرد با تدقیق در معانی ابداع و جعل و صنع و اختارع و با طرح مسائل وجود و ماهیت و با پیش آوردن نظریه حدوث دهری، اختلاف فلاسفه و متکلمان را حل کرده و حدوث عالم را چنان موجه کرده است، که اشکال امثال غزالی دیگر بر آن وارد نیست. میرداماد در عمل نیز مظهر جمع فلسفه و شریعت بوده است. پیش از او اهل فلسفه فقه می خوانده و می دانسته اند. از زمان خواجه نصیرالدین طوسی کلام شیعی با فلسفه جمع شده بود و خواجه، خود در فقه ید طولایی داشت. اما شاگرد بزرگ او علامه حلی با اینکه فلسفه می دانست، شهرتش در فقیه بودن است و البته چنان که از شرح او بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی پیداست، او فلسفه می دانسته است. از آن پس میان فلسفه و فقهای شیعه نسبتی برقرار شد و این نسبت نزدیک تر شد و به جایی رسید  که نه فقط فقیه فلسفه می دانست و فیلسوف فقه می خواند، بلکه فلسفه دانستن فقیه و فقه خواندن فیلسوف امر رایجی شده بود و در مواردی فقیه عنوان فیلسوف هم داشت.

باید متوجه بود که میرداماد فیلسوفی است که فقیه چیره دستی نیز بود. چه اینکه در تفکرات میرداماد فلسفه و فقه بسیار نزدیک است. یعنی در هم ترکیب نشده است بلکه بسیار نزدیک به هم است و او در بسیاری از آرای خود بر فقه و فلسفه نظر داشته است. میرداماد از محضر عبدالعالی کرکی، حسین بن عبدالصمد عاملی، پدر شیخ بهایی و سید نورالدین علی موسوی عاملی، درس آموخته است.  این افراد استادان علوم نقلی وی بوده اند ولی استادان او در فلسفه چندان شناخته شده نیستند. البته، شخصیت فلسفی او در حوزه فلسفی قزوین شکل گرفت و چه بسا از محضر شاگردان جلال الدین دوانی و فیلسوفان حوزه شیراز، که در قزوین بوده اند، بهره برده است. افزون بر این، از استعداد و نبوغ میرداماد که چه بسا نقش بنیادینی در شکل دهی و بروز اندیشه فلسفی وی داشته نباید چشم پوشید.