مخاطبان اصلی این نوشته در وهله نخست نه دوستداران و علاقه مندان به داوری و آثار و اندیشه های وی، بلکه آن بخش از روشنفکران، دانشگاهیان و حوزویون ما هستند که از نگاهی مثبت و احترام آمیز به او برخوردار نیستند. در اینجا، نام داوری را به -هیچ صفتی متصف نساخته ام،اما نه خدای ناکرده به خاطر عدم حس احترام یا تحت تأثیر فرهنگ مدرن، به خصوص پسامدرن، در راستای نفی هر گونه سلسله مراتب، بلکه کاملاً آگاهانه و خودآگاهانه صرفاً براساس فهمی که از رابطه زبان و پدیدار دارم، تا در خواننده ای که مخاطب این نوشته است این احساس شکل نگیرد که در لسان این نوشتار نیز زبان و کاربرد صفت ها خود را به پدیدار تحمیل می کنند و اجازه خودآشکاری پدیدار را از پدیدار سلب می نمایند. همواره در بیانم در صدد بوده امکه بر خلاف زبان-های تئولوژیک و ایدئولوژیک، خود پدیدار بر زبان پیشی گیرد. این سخن نه به این معناست که می توان بیرون از زبان اندیشید، بلکه مرادم تنها مهار زدن بر افسار زبان گران بار از ارزش است تا خواننده هوشیار، متن را از این شائبه به دور بداند که در صدد است با کاربرد زبانی ارزشی پدیدار را تحریف سازد و ارزشی برای پدیدار قائل شود که خود پدیدار فاقد آن است. اهل تفکر درخواهند یافت ارزش و مقامی که لابلای این سطور از طریق تلاش برای خودآشکاری پدیدار ــ در اینجا اندیشه های داوری ــ صورت می گیرد بسیار بیش از آنی است که در زبان ظاهر خود را نمایان می سازد.
به اعتقاد من،ما ایرانیان باید به داوری بیندیشیم و تکلیف خویش را نسبت به اندیشه‌های او روشن سازیم؛ و تقدیر ما تا حدود زیادی بسته به نحوه تعیین تکلیف مان با اندیشه های اوست. بی تردید خواننده آگاه، منتقد، ناهمزبان و ناهمدل زبان به اعتراض خواهد گشود که چرا باید در جهت تأمل بیشتر درباره اندیشه‌های داوری بکوشیم و چرا باید تکلیف خود را نسبت به داوری روشن کنیم؟ آیا خود این دعوت و خود پرسش از «نسبت ما با اندیشه داوری»نوعی ارزشگذاری بیش از اندازه برای او و اندیشه های او و لذا گونه ای از تحریف واقعیت ها نیست؟
اگر بنده گفته بودم که ما فقط باید با اندیشه های داوری تعیین تکلیف کنیم، می توانستیم با انتقاد مذکور همدل باشیم، لیکن سخن در این است که ما باید نسبت خود را با همه شخصیت ها و مآثر فرهنگی و تاریخی مان، از جمله با داوری روشن سازیم. البته، در اندیشه های داوری عناصر و مؤلفه هایی وجود دارد که تعیین تکلیف با آنها رابطه نزدیک تر و تنگاتنگ تری با تقدیر اجتماعی و تاریخی ما دارد. اما آیا براستی داوری از اندیشه ای درخور و قابل تأمل برخوردار است؟ آن هم اندیشه ای که تعیین تکلیف ما نسبت بدان تقدیرگر حیات اجتماعی و تاریخی ما باشد؟
به اعتقاد اینجانب، پاسخ به این پرسش که «آیا شخصیتی چون رضا داوری را می توان فیلسوف با متفکر برشمرد یا نه؟»، رقم-زننده سرنوشت فردی و اجتماعی ماست؛ چرا که هر گونه پاسخی به این پرسش، مثبت یا منفی، مبتنی بر درکی است که ما از «سرشت فلسفه و تفکر(؟)» داریم و بی تردید، تلقی ما از چیستی و سرشت فلسفه و تفکر یکی از مؤلفه های بنیادین در تکوین حیات فکری و فرهنگی فردی، اجتماعی و تاریخی ماست. به راستی، آیا می توان داوری را فیلسوف یا متفکر دانست؟ خود وی در مصاحبه ای می گوید که در مرز میان فلسفه و ژورنالیسم قرار داشته است. من این سخن را به هیچ وجه بیانی اخلاقی و متواضعانه نمی دانم. بسیاری ممکن است بیانمذکور را اعتراف و اذعانی از جانب خود او مبنی بر دور بودنش از فلسفه و از تفکری جدی و عمیق تلقی کنند. لیکن، در این سخن داوری «خودآگاهی » راستینی موج می زند و همین خودآگاهی است که مرز میان متفکر ونامتفکر را تعیین می کند. یکبار در جمع برخی از همکارانم گفتم: «ما در بهترین حالت نقالان خوب تاریخ فلسفه هستیم و نمی‌توانیم در کلاس ها و در جامعه مان تفکر تولید کنیم». همکار عزیزی پاسخ دادند: «همه را قیاس به نفس نفرمایید! من در کلاس ها ودر میان دانشجویانم علاوه بر آموزش فلسفه تولید فکر نیز می کنم». به باور راسخم، خودآگاه بودن به دوری ما از فلسفه و تفکر راستین بسیار اصیل تر از توهم برخورداری از اندیشه فلسفی و بسیار نزدیک تر به ساحت فلسفه و تفکر است. بسیار خوانده و شنیده ام که شریعتی، فردید و داوری را با دکارت، کانت،هگل و هایدگر مقایسه کرده، با یقین حکم به نافیلسوف و نامتفکر بودن همه سرمایه های فرهنگی مان داده اند و تلاش هایی ــ همچون اثر حاضر ــ را که در جهت دفاع از میراث های فکری و نظری مان صورت گرفته است، به سهولت ناشی از کج اندیشی، شیفتگی بیش از اندازه به اساتید خویش یا حاصل نوعی کُندذهنی، عقب-افتادگی اجتماعی و تأخر تاریخی تلقی کرده اند. این گروه از نقادان هرگز درنیافته اند که تفکر، درست همچون خود جهان و خود زندگی، امری سوبژه محور نیست و ما حق نداریم حیث تاریخی (هیستوریستی) خودمان را فراموش کرده، با اندیشه ای انتزاعی و در فضایی اثیری و غیرتاریخی در خصوص شخصیت ها و مآثر فکری و فرهنگی مان بیندیشیم. به همین دلیل است که معتقدم هر گونه موضع گیری نسبت به متفکری چون داوری تقدیرگر سرنوشت و تفکر فردی و اجتماعی ماست. «سوبژه محوری» و نیز «تفکر انتزاعی و غیرتاریخی» در بسیاری از افراد جامعه ما، از جمله مسئولان، روشنفکران، دانشگاهیان و منتقدان سرمایه های فکری و اجتماعی ما از جمله مهم ترین آفاتی است که اندیشه و حیات سیاسی، اجتماعی و تاریخی ما را تهدید می کند. بی‌تردید، نقد این دو آفت از مهم ترین دستاوردهای داوری است. آنان که تاریخیت و محدوده ها، افق ها و امکانات تاریخی تفکر و زندگی را درمی‌یابند، قضاوت بسیار مثبت تری نسبت به دستاوردهای عظیم برخی از چهره ها و شخصیت هایی چون داوری داشته و خواهند داشت.
2. دلایل بی مهری نسبت به داوری
رضا داوری، آنچنان که خود نیز بارها و بارهااز آن سخن به شکایت گشوده است، آن گونه که شایسته و بایسته است مورد استقبال بخش عظیمی از جوانان، روشنفکران، دانشگاهیان و حوزیون ما قرار نگرفته است. اما چرا؟
اهمیت، شأن و جایگاه داوری در میان ما بسته به اهمیت، شأن و جایگاه فلسفه و تفکر در میان ماست.لیکن، ما از فلسفه بسیار سخن گفته، در همان حال، از آن بسیار دوریم. فلسفه بالذاتو از همان آغاز تاریخ خود تاکنون، سخنی خلاف آمد عادت و در تقابل با فهم متعارف و همگانی و مغایر با ظن و گمانِ (دوکسا) رایج و حاکم بر اذهان مردم مدینه بوده است. آثار و نوشته های داوری از یک مشکل اساسی و نابخشودنی رنج می برد: اندیشه ها و نوشته های او تکرار مشهورات و مقبولات رایج و مورد پذیرش همگان و بس بسیاران نیست. کینه و بی مهری همگان و فهم متعارف با هر گونه تفکری که آنها را به پرسش و مهمیز نقد گیرد، از شاخصه-های تفکیک ناپذیر تاریخ انسان و تاریخ فلسفه و تفکر است. بخش قابل ملاحظه ای از بی اعتنایی بل بی مهری و حتی کینه توزی نسبت به داوری حاصل تقابل تفکر با فهم متعارف است. اما آنچه فهم این مطلب را دشوار می نماید عدم خودآگاهی بخش اعظم جریان شبه روشنفکری و شبه دانشگاهیان ما به تبعیت خویش از فهم های رایج و همگانی است. پوپولیسم تمام ساختارهای حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از جمله بخش وسیعی از روشنفکران، دانشگاهیان و حوزویون ما را تحت سیطره خویش درآورده است. داوری کوشیده است تا به این سیطره تن ندهد. مقابله با فهم‌های رایج و همگانیتاوانی جز بی مهری، ناسپاسی و کینه توزی نخواهد داشت. اگر چه این حکم را نمی توان مطلق انگاشت، لیکن هر جا استقبالی از مدینه نسبت به تفکری وجود دارد، شخص باید در خصوص اصالت اندیشه و راه خویش به تأملی دوباره نشیند. داوری در این خصوص محق است که «هرگز در تاریخ به اندازه زمان ما، فهم مشترک و همگانی حاکم و غالب نبوده است». اگر در گذشته فهم سطحی و عادی به توده ها و افراد عادی مدینه محدود می‌شد، در روزگار ما، به خصوص با توجه به ظهور شبه فلسفه هایی که کوشیده اند تا فلسفه را به تبعیت از «فهم مشترک» وا دارند، فهم عمومی و متعارف و تکرار مشهورات و مقبولات ساحت دین و فلسفه و تفکر را نیز به سلطه خویش درآورده است. بی تردید ــ اگر چه نه همیشه، لیکن در بسیاری از مواقع ــ دلیل اصلی بسیاری از مخالفت ها با داوری و بخش وسیعی از انتقادات به او نتیجه نافهمی زبان و اندیشه اوست.
گفته شده است زبان داوری دشوار و فهم آن دشوارتر است و مسئولیت این نقصان را نباید بر عهده مخاطب و نافهمی او گذاشت. می پذیرم زبان داوری دشوار است لیکن، تنها برای آنان که نمی خواهند به وی گوش سپارند. اگر ما نخواهیم به سخن صاحب تفکری گوش فرا دهیم، زبان وی هر چقدر نیز ساده باشد، بر گوش های ما گران و نافهم خواهد آمد. گفته شده است داوری آشفته-گوست. آری، اما تنها برای آنان که ساده اندیشانه و خام اندیشانه چشم انتظار یافتن پاسخ ها، راه حل ها و دستورالعمل های فوری، فوتی، دم دستی، بی چون وچرا، واضح، روشن و قطعی هستند، درست همچون پاسخ های دو یا سه گزینه ای جزوات کمک‌آموزشی رایج در جامعه مان، یا همچون صدور توصیه هایی که این روزها در جامعه، علی الخصوص در میان مدیران نومید، سرخورده و مستأصل موجی از امید های کاذب و دروغین ایجاد می کند، توصیه هایی چون «اگر می خواهیم به توسعه دست یابیم تنها کافی است به چند دستور العمل زیر عمل کنیم: 1. هر شب دندان هایمان را مسواک بزنیم. 2. هر صبح کفش هایمان را واکس بزنیم. 3. … ». برای آنان که عمق درد بی تاریخی و مسدود بودن افق ما را در تاریخ دو قرن اخیر درنیافته ، پرسش های بزرگ را به مسائلی جزئی و پیش پا افتاده تقلیل می دهند و کلبه پوشالی و محقر امنی را در برابر سونامی رویدادگی تاریخی این دو قرن اخیر جست وجو می-کنند، زبانی را که می کوشد به این تقلیل ها و امیدهای پوشالی تن ندهد، آشفته و هذیان گوی می یابند. زبان داوری، زبان فهم متعارفکوچه و بازار، روزنامه ها، رسانه ها و شبکه های اجتماعی نیست. او حتی آنجا که درباره امور روزمره همچون فوتبال و بهداشت و سیاست سخن می گوید زبانش زبان روزمره نیست. او سعی دارد به زبان فلسفه و تفکر بنویسد، لیکن فلسفه و تفکری که امید است در افق تاریخی ما شکل گیرد و ما از آن هنوز بسیار فاصله داریم.
آنچه در میان ما رایج است تئولوژیک اندیشی و ایدئولوژیک اندیشی است و تفکر و فلسفه اصیل در این میان تا حدود بسیاری غریب و غایب است. یا ما دل‌خوش به توجیه و دفاع از پاره ای نظام های اعتقادی و مجموعه ای از گزاره ها و باورهای نهادینه شده تاریخی به نام دین هستیم یا اراده ای هستیم معطوف به حفظ یا کسب قدرت. وفاداری به خود پدیدارها و تلاش به منظور خوداظهاری و خودآشکاری پدیدارها، یعنی همان چیزی که تفکر اصیل را از تفکر نااصیل و فلسفه را از تئولوژی و ایدئولوژی متمایز می سازد، از میان ما رخت بربسته است. به همین دلیل، زبان چهره ای چون داوری که می کوشد به چارچوب های تفکر تئولوژیک و ایدئولوژیک تن نداده، وفاداری خویش را به پدیدارها حفظ نماید، برای بسیاری آشفته و پریشان و حتی غریب و بیگانه است.
3. میراث داوری برای ما
داوری برای ما میراث و دستاوردهای بزرگی به ارمغان آورده است. در این مجال اندک، تنها به برخی از مهم ترین آنها، و ضرورتاً نه همه آنها اشاراتی کوتاه خواهم داشت.
3. 1. دفاع از حریم فلسفه و تفکر
در روزگاری که جامعه ما و خیل انبوه نوگرایان و سنت گرایان ما در میان ایدئولوژی های گوناگون سرگردان بوده و هستند داوری پاسدار حریم تفکر فلسفی بوده است و از «دفاع از فلسفه» و در دفاع از فلسفه نوشته و می نویسد. در روزگاری که بسیاری سودای مبارزه با امپریالیسم، شکست طلسم غربزدگی، پاسخ گویی به بحران نیهیلیسم و تحقق مدینه ایمتفاوت از جوامع غربی و بر اساس الگوهای دینی در سر داشتند، داوری به ما نشان داد که ما هنوز به راهی دیگر دست نیافته ایم و طرحی تازه، متمایز از مسیر توسعه غربی و تجددخواهی و تجددمآبی درنیفکنده ایم. وی به نحوی عمیق و جدی همه ایدئولوژی های رنگارنگ ما را با این پرسش فلسفی مواجه ساخت که جوامع متأثر از تجدد و قرار گرفته در حاشیه راه تجدد چگونه راهی را برای زندگی و نظام اجتماعی شان طی خواهند کرد؟ و چگونه می توان نیندیشیده و تأمل ناکرده در مسیری گام گذاشت که جهاتش به هیچ وجه روشن نیست؟ و چگونه می توان در روزگاری که هیچ راه دیگری گشوده نیست، صرفاً با اتکا به آمال و آرزوهای دُن کیشوت وار در مسیری غیر از راه توسعه و تجدد پای گذاشت؟ او با آرمان ها مخالفت نکرد، لیکن ما را با پرسش از شرایط و امکان تحقق آنها روبرو ساخت. او با تکیه بر فلسفه به ما آموخت که کار فلسفه نه ستایش از آرمان ها و آرزوها بلکه پرسش از امکان‌هاست و با مورد پرسش قرار دادن امکان های تاریخی و اجتماعی ایدئولوژیک اندیشی های ما را با تزلزلی جدی و عمیق مواجهکرد. داوری در جامعه ما در روزگار مرگ فلسفه پاسدار حریم فلسفه و نگاهبان ساحت تفکر بود. او همچون اصحاب ایدئولوژی ها به مخالفت و موافقت با امور نپرداخت و به مدح و ذم حوادث مشغول نشد، بلکه کوشید تا به ما نشان دهد که ما در کجای تاریخ ایستاده ایم و در چه شرایط و موقعیتیقرار داریم و چه می کنیم و به کجا می‌رویم. وی کوشید به جای اسیر شدن در حبّ ها و بغض ها به تأمل در رویدادها بپردازد و اطراف و جوانب و آثار و عوارض موقعیت ما در جهان کنونی را روشن سازد. او نه با آزادی مخالف بود و نه با عدالت، نه با اصلاح مخالف بود و نه با اصول. اما نه سنگ آزادی را به سینه زد و نه سنگ عدالت را، نه سخن از اصلاح سر داد و نه داعیه دار دفاع از اصول بود. به همین دلیل هیچ یک از جریانات مشغول به نزاع های بی حاصل سیاسی نیز وی را در جرگه خویش نپنداشت. در مقابل، او از ما پرسید در شرایط تاریخی کنونی آزادی چیست، عدالت کدام و محدوده های اصلاح و حفظ اصول و مبانی و ارزش ها در جهان تجدد کجاست و امکانات تاریخی ما برای تحقق این آرمان ها کدام است و چگونه می توان وقتی خانه خرد قومی ویران است و افرادش از چیستی و کیستی و کجایی خویش خودآگاه نیستند می توان از تحقق ارزش ها سخن گفت.
داوری نه از مدعیان دینداری در برابر سکولارها دفاع کرد و نه از سکولارها در برابر دین پناهان. وی تنها پرسید دین در جهان تجدد و در زمانه سیطره فراگیر عقلانیت علمی و تکنولوژیک چگونه چیزی می تواند باشد و نیز آیا در زمانه کنونی و در جهان پسامدرن عقل سکولار و روشنگرانه از همان امید و پشت‌گرمی قرون هفده و هجده و نوزده برخوردار است؟ او همچون بس بسیاران ما را در افتادن در بازی موافقت ها و مخالفت ها ترغیب نکرد بلکه ما را به تأمل در زمان و زمانه دعوت کرد. او در جامعه ای که رمانتیسم و ولونتاریسم ــ تو بخوان دُن کیشوتیسم ــ تمام سطوح گوناگون حیات اجتماعی، از جمله روشنفکران و دانشگاهیان را احاطه کرده است و کم تر کسی به «تقدیر» ــ در معنای امکانات تاریخی ــ می اندیشد ما را به اندیشیدن به «تقدیرمان» فراخواند و متأسفانه چه عوامانه این فراخوانی به «خودآگاهی تاریخی» را به «جبرگرایی و دعوت به انفعال» فهم و تفسیر کردند.
3. 2. همچون یک متفکر
داوری صرفاً به دفاع از فلسفه و تفکر نپرداخت بلکه خود همچون یک متفکر و به قامت یک فیلسوف اندیشید. او یک آکادمیسین یا استاد دانشگاهی در معنای رایج و مصطلح کلمه و منطبق با معیارها و استانداردهای رسمی نبود و کلاس‌هایش همواره فاقد طرح برنامه ای درسی بود و هیچ گاه نیز به نوشتن مقالات و کتب وزین به ظاهر علمی، با ارجاعاتی دقیق به منابع و دیگر مختصات یک مقاله یا اثری که امکان انتشارش در نشریات ISI باشد، نپرداخت. یاسپرس می گفت تفاوت بسیاری میان «ورّاجی-های فلسفی» و خود «عمل تفلسف» وجود دارد.یاسپرس همچنین می افزود از میان ما فقط این هایدگر بود که به عمل تفلسف می پرداخت. در افق تاریخی ما نیز می توان گفت ما چه بسیار فلسفه تدریس کرده و پیوسته از فلسفه سخن گفته و می گوییم و در موضوعات گوناگون فلسفی چه سمینارها و کنفرانس های باشکوهی تشکیل می دهیم و سالانه چه بسیار متون فلسفی ترجمه و تألیف کرده، به انتشار می رسانیم. اما در این میان چیزی غایب است: خود فلسفه، خود تفکر. لیکن، داوری از معدود افراد انگشت‌شماری بوده است که در محدوده های امکانات و تقدیر تاریخی ما براستی تفلسف کرده است. فلسفه و تفکر تکرار مشهورات و مقبولات، فضل فروشی های روشنفکرانه، صورت بندی و مفهوم سازی برای فهم همگانی و متعارف، یافتن مؤیدات و شواهدی از گفته-های فیلسوفان برای جهت گیری های پیشین ایدئولوژیک، تئولوژیک، سیاسی یا … نیست. این همه همان اموری است که داوری، برخلاف بسیاری، به آنها نپرداخت. فلسفه و تفکر، شورمندی و طلبی است که جان متفکر را لبریز می کند و افلاطون از آن به اروس تعبیر می کرد. در جان داوری دردی وجود دارد که به فغان آمده است. این درد به تعبیر خود او «درد بی تاریخی» است. «بی تاریخی» معنا و مفهومی است که عقل متعارف، حتی عقل روشنفکران آن را درنمی یابد. داوری این درد را به جانش آزموده است لذا هر جا و به هر چیز در روزگار ما و در میان ما نظر می کند آن را می یابد و آثارش را می بیند و به زیبایی آن را بیان می-کند. در اندیشه های داوری دعوتی هست که جان ما را براستی با آن درگیر می کند و امکان پرسش گری و تفکر را برای مخاطبانش فراهم می آورد. اما داوری ما را به چه اموری دعوت می کند؟
3. 3. پدیدارشناسی تاریخی
گفته شد در روزگاری که جامعه ما و خیل انبوه نوگرایان و سنت گرایان ما در میان ایدئولوژی های گوناگون سرگردان بوده و هستند داوری پاسدار حریم تفکر فلسفی بوده است؛ یعنی او نه همچون خیل انبوه اصحاب سیاست و ایدئولوژی از جانب آرمان ها و آرزوها به سوی واقعیت ها بلکه از جانب واقعیت ها به سوی ارزش ها و آرمان ها حرکت کرده است. همچنین، گفته شد داوری به ما آموخت که کار فلسفه نه ستایش از آرمان ها و آرزوها بلکه پرسش از امکان های تاریخی و اجتماعی ای است که خود هست بودگی و واقع بودگی تاریخی و اجتماعی ما در اختیار ما می نهد. او همچون اصحاب ایدئولوژی ها به مخالفت و موافقت با امور نپرداخت و به مدح و ذم حوادث مشغول نشد، بلکه در حد توان خویش کوشید تا پدیدارها را بر ما آشکار سازد. وی کوشید به توصیف پدیدار واقع بودگی تاریخی ما بپردازد.او همچون همه رومانتیست ها و ولونتاریست ها صرفاً به بیان احساسات و حبّ ها و بغض های خویش نسب به امور نپرداخت بلکهکوشید در پدیدارها مأوا گزیند و به تأمل در رویدادها اشتغال ورزدو اطراف و جوانب و آثار و عوارض موقعیت تاریخی ما در جهان کنونی را روشن سازد. این همه، یعنی وفاداری به واقعیت ها و عدم تلاش به منظور تحمیل ارزش ها و ذهنیت ها به پدیدارها در مرحله شناخت همان چیزی است که من از آن به «پدیدارشناسی» تعبیر می کنم. از آنجا که آنچه در سراسر آثار داوری دیده می شود تلقی تاریخی است، پدیدارشناسی وی را می توان «پدیدارشناسی تاریخی» نیز نامید.
این مهم نیست که آیا داوری مطالعات تخصصی بر روش های پدیدارشناسی و پدیدارشناسی تاریخی داشته یا نداشته است و آیا وی در خصوص روش تفکر خویش در سپهر روشنی می اندیشیده است یا نه و آیا فرضاً مرز میان پدیدارشناسی ماهوی هوسرل و پدیدارشناسی وجودی کی یرکه گور با پدیدارشناسی تاریخی و هرمنوتیکی هایدگر و گادامر را می دانسته است یا نه. آنچه در این میان اساسی است این است که وی در عمل از یک چنین روشی، آگاهانه یا ناآگاهانه، استفاده کرده است و بیش از همه اصحاب تئولوژی و ایدئولوژی، از جمله روشنفکران، خویشتن را نسبت به خود واقعیت های زندگی و پدیدار های اجتماعی و تاریخی، نه فروبسته، لاابالی و بی تعهد بلکه گشوده، متعهد و وفادار نگاه داشتهاست. داوری حتی المقدور نکوشیدبر پديدارها چيره شود و بیش از اکثر قریب به اتفاق ما از این حقیقتآگاه بود که يك چنين چيرگي اي از اساس امكان پذير نيست؛ و آگاهی از این حقیقت عین تفکر است.در اغلبما ميل شديدي براي ساده كردن پديدارها و تقليل آنها به وجه يا وجوهي از وجوه بي شمار و سرشارشان وجود دارد. ما بايد بر اين ميل غلبه كنيم. متفکران بر این میل چیره می شوند. در داوری، به خصوص در آثاردهه های اخیرش، میل به ساده سازی امور بسیار کم تر دیده می شود. در ساده سازی های تئولوژیک وایدئولوژیک، ما پدیدارها را به درون خود و به چارچوب نظام های اعتقادی و ارزشی خویش سوق داده، آنها را در درون خود تقطيع، بريده، بريده، جدا و مجزا از جهان، و محدود مي كنیم. ما غالباً برای شناخت پدیدارها آنها را از کلیت شان جدا، تجرید و منتزع می کنیم. در این صورت پدیدار و به تبع آن مضمون اصیل تفکر ما از دست می رود. نه درک پدیدار در کلیت و تمامیت ا ش و نه درک کلیت و تمامیتی که پدیدار در آن جای دارد هرگز برای هیچ بشری امکان پذیر نیست. اما متفکران همواره به کلیت و تمامیتی که پدیدار در آن جای دارد التفات دارند. داوری نیز همواره در فهم پدیدارها و رویدادهای اجتماعی ما کلیت حیات تاریخی ما را از یاد نبرد. وی در مواجهه با موضوعات تفکرش، آنها را در پس مفروضات پيشين خويش سركوب نكرد و با خشونت با پديدارها مواجه نشد. وی در مسائل بغرنج و پیچیده حیات تاریخی کنونی ما، شتابزده و كاهلانه به پاسخ هاي سرسري و دم دستي تن نداد، بلکه کوشید تا این امکان را فراهم آورد که پديدارها خودشان آرام، آرام ما را به سوي سرشت حقيقي خويش رهنمون سازند. ما بسيار زود به يقين می رسیم و گمان مي كنيم از جست-وجو رهايي يافته ، پاسخ را یافته ایم. بدين نحو، فريب مي خوريم، يا بهتر بگويم خود را فريب مي دهيم و سپس كاهلانه در كنار پديدار اطراق مي كنيم، اما چشمان خود را بدان كور مي سازیم، و به خود تلقين مي كنيم كه به پديدار دست يافته ايم. آنگاه همگي از پديدار سخن مي گوييم، بي آنكه به آن بينديشيم. داوری بیش از همه ما با این خودفریبی های کاهلانه سر ستیز داشت. چه بسيار مواقعي كه پديدارها به واسطه چيرگي امر همگاني پنهان مي مانند. چه بسيار مواقعي كه در ميان ما هماهنگي و توافقي پنهان براي پنهان سازي پديدارها شكل گرفته است. هشدارهای داوری در برهه تاریخی ای که ما در آن زندگی می کنیم برای مقابله با چیرگی امر همگانی بسیار حیاتی بود.
3. 4. عدم دعوت به خویش
همه کسانی که داوری را کم و بیش، از نزدیک می شناسند، می دانند که وی از ادبی سرشار، حسن سلوکی کریمانه، جانی عاری از خشم، نفرت و کینه توزی و وجودی مملو از لطف برخوردار است. اما، برخلاف باور رایج در روزگار کنونی، اخلاق نه صرف امری فردی و روان شناختی، بلکه واقعیتی وجودشناختی و معرفت شناختی نیز هست.
همگان در مواجهه با جهان می کوشند که بر پدیدارها چیره شوند. اما متفکران به این حقیقت به خوبی آگاهند که در مواجهه با جهان بايد بر خود ، و نه بر پديدارها، چيره شد. تسلط بر خويشتن شرط آغازين تفكر اصيل است. تفكر نوعي فرارَوي از خويش است و انسان متفكر با اين فراروي، به ساحت تفكر گام مي گذارد. تفكر فرارَوي است، و اين فراروي با فرو شدن آغاز مي شود. با چنين آغازي راه وي قطعي مي شود.
تفكر حاصل مواجهه انسان با جهان است. در مواجهه با جهان دو امكان بنيادين در برابر آدمي وجود دارد. این دو امکان عبارتند از: الف. خودبنيادي يا اراده معطوف به قدرت 2. دگر ـ بنيادي يا اراده معطوف به حقيقت.
نامتفکر یا سوبژه خودبنياد پدیدارها و هر آنچه هست را به مثابه چيزها و وضعيت هاي متعلِّق به خويش تلقی کرده، آنها را متوقف و مسدود مي سازد. او پديدارها را در ذات خودشان رها نمي گذارد، بلكه مي كوشد تا هر آنچه هست را تا سطح فهم خويش فروكاهد و سپس به تجزيه و تحليل و ارزيابي آن بپردازد. سوبژه خودبنياد به صورت بخشی های آزادانه و خودانگیخته خویش به هستی پدیدارها بیش از خود هستی پدیدارها ارزش و اعتبار می بخشد. اراده او معطوف به خویش و بسط قدرت خویشتن است. اما تا فرد خود را تحت امر خويش قرار نداده، در برابر پديدارها و آنچه ـ هست به خوارداشت خويش نپردازد، نمي تواند به ساحت تفكر اصيل گام گذارد.
متفکران با مهمیز زدن بر اراده معطوف به قدرت خویش و خوارداشت آن می کوشند اراده خود را با رویدادگی تاریخ هستی هماهنگ و سازگار سازند و بدین ترتیب، آزادی، اقتدار و معنا را در بالاترین حد ممکن تجربه کنند.
دوری از دعوت به خویش، عدم تلاش برای بزرگ نمایی، و برای خود ارزشی بیش از آن چیزی که هست، قائل نشدن، شاگردپروری و شاگردنوازی و تفسیرهایی کریمانه از تلاش های دانشجویانی که در پرتو اندیشه های وی می اندیشند همه و همه نشانه هایی از تعلق خاطر به حقیقتی است که داوری کم تر از آن سخن گفته، لیکن جانش لبریز از آن بوده است.بر اساس دریافتی که بنده از سرشت فلسفه و تفکر دارم، «خوارداشت خویش و عدم دعوت به خویشتن» عنصری اجتناب ناپذیر از تفکر فلسفی است. این اوصاف در داوری به وضوح دیده می شود.
3. 5. تفکر تاریخی و غیرانتزاعی
داوری، برخلاف اغلب صاحب نظران، روشنفکران و سنت گرایان ما، در خصوص مسائل جامعه ایران هرگز نه در فضایی ذهنی، انتزاعی، اثیری، توهمی، رمانتیک و در یک کلمه غیرتاریخی بلکه همواره بر اساس نگرشی تاریخی و در فضایی واقعی و با توجه به امکانات و تقدیر تاریخی ما در عالم تجدد و در جهان کنونی سخن گفته است. او به ما آموخت که باید به جهان، زمان و تاریخ خود، و به جایگاه و موقعیتجامعه خود در جهان و شرایط کنونی بیندیشیم. با این تلقی است که وی دهه هاست به وضع یا به تقدیر توسعه‌نیافتگی ما می اندیشد و وضعیت کنونی ما و همه مسائل و بحران های آن را نه صرف امور سطحی و گذرای سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی بلکه به منزله موقعیتی تاریخی و بسیار دشوار می فهمد که به سهولت و با امکانات کنونی مان به سادگی نمی توان بر آنها فائق آمد. وی بر اساس نگرشی تاریخی کوشید تا نسبت ما با گذشته، حال و آینده مان را مورد تأمل قرار دهد. وی ساده اندیشانه از سنت و گذشته مان سخن نگفت، زیرا در شرایط تاریخی کنونی، از سنت تاریخی ما چیز زیادی باقی نمانده است و جهان تجدد تمام شرق و سنت ما را تحت سیطره خویش درآورده است. او بر اساس درکی تاریخی و انضمامی، و نه در چارچوب تفکری انتزاعی و توهمی، به خوبی به این امر واقف گشته است که هر چه در هر جا هست، تعلقی به غرب دارد و رنگ غربی به خود گرفته است. حتی ناسزایی هم که به غرب می‌دهیم، محتوا و مضمونش را وامدار غربهستیم. وی از عدالت خواهان و آزادیخواهان می خواهد که مفاهیم عدالت و آزادی را نیز به گونه ای تاریخی و در شرایط تاریخ اکنونی ما درک کنند و از آنان می پرسد که در جهان کنونی چه راهی را به سوی عدالت یا آزادی می شناسند و به آنها هشدار می دهد که در صورت عدم توجه به شرایط و امکانات تاریخی، این ارزش ها به الفاظ و مفاهیمی صرف و حتی سرد، عبوس و خشونت آمیز تبدیل خواهد شد . داوری به ما می-آموزد که می توان پیوسته از آزادی سخن گفت بی آنکه با آزادی و آزادی خواهی نسبتی داشت و نیز با صرف تکرار واژگان عقل و عقلانیت و سخنرانی و نوشتن کتاب و مقاله در باب آنها هیچ قومی صاحب عقل و عقلانیت نگردیده است. او از آزادی خواهان و عدالت طلبان و مدافعان عقلانیت می خواهد که عقل و آزادی و عدالت را نه در صرف ذهنیت و احساسات خویش، بلکه در اکنونیت تاریخی ما، یعنی در اینجا و در این زمان معنا کرده، روشن سازند که چگونه می توان به آنها رسید؟ داوری خود را با ستایش این الفاظ و مفاهیم مشغول نکرده، این اشتغال را بیش از هر چیز به حال آزادی، عدالت و عقلانیت مضر می بیند. از نظر داوری آزادی، عدالت و عقلانیت را نه در الفاظ و شعارها بلکه در واقعیت انضمامی و زیست تاریخی مان، یعنی در کوچه و بازار و خیابان و در متن حیات واقعی مان باید جست وجو کرد.از نظر او نمی توان درباره ارزش ها و آرمان ها در فضایی ذهنی و انتزاعی و غیرتاریخی اندیشید لیکن به شرایط و امکان تحقق وجود این ارزش ها در واقعیت انضمامی زندگی مان بی توجه بود.
3. 6. خودآگاهی تاریخی به «بی تاریخی ما»
گفته شد داوری یک استاد دانشگاه یا پژوهش گر و متتبع در آثار فلسفی یا یک مترجم نوشته های فلسفی نبوده و نیست.برخلاف آنچه بسیاری انجام می دهند، تفکر داوری رسالتی را عهده دار بوده است که تنها از عهده متفکران برمی آید: یاری رساندن به جامعه برای نیل به خودآگاهی. تفکر چیزی جز خودآگاهی نیست و این تنها فیلسوفان و متفکران اند که نه به آگاهی بلکه به خودآگاهی و تعیین نسبت شان با جهان، دیگری و خویشتن نظر دارند. تأکید داوری بر اندیشیدن به زمان وزمانه و تاریخ خود، و به تقدیر توسعه نایافتگی و توجه دادن به مسدود بودن بسیاری از راه ها در زمانه سیطره تجدد حاصل همین رسالت است. او به درستی به این خودآگاهی نایل آمد و دانشجویان معنوی اش را نیز بدان خودآگاه ساخت که توسعه‌نایافتگی یک امر صرفاً اقتصادی‌ـ‌اجتماعی نیست، و نمی توان فقدان توسعه و عدم دستی یابی به مسیر تجدد را صرفاً به یک پروژه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تقلیل داد. وی به هیجانات و رومانتیسم حاکم بر جامعه ما تن نداد و آزادانه و فارغ البال از مخالفت ها و موافقت ها، با شکیبایی، بردباری و متانت و تحمل بسیاری از تهمت ها و ناروایی ها در حاشیه بسر برد و در تقدیرتوسعه نایافتگی ما تأمل و درنگی متفکرانه کرد. او خودآگاه بود که یافتن مسیری تازه، مغایر با آنچه تجدد در پیش روی ما می نهد تا چه اندازه دشوار است. او در این اواخر حتی مدعی گذر از ایدئولوژی نیز نیست و صعوبت و دشواری این گذر را با تمام وجود لمس می کند و به این صعوبت و دشواری، برخلاف بسیاری، خودآگاه است.
او به خصوص در آثار اخیرش، که نسبت به آثار یکی، دو دهه پیش و پس از انقلاب، وجوه پدیدارشناسانه اصیل تری می یابند، از شرق شناسی های وارونه ــ در واکنش به منطق شرق شناسی غربی ــ بسیار فاصله می گیرد. وی از همان اوان مراحل ورودش به دانشگاه به خوبی به این حقیقت خودآگاه بود که در روزگار ما از شرق خبری نیست و کم تر کسی برای ما از شرق خبر می آورد یا می تواند پاسخ گوی این پرسش باشد که شرق چیست و شرقی کدام و شرق و شرقیت در تفکر را در کجا و در کدامین ساحات باید جست وجو کرد. داوری برخلاف بسیاری از روشنفکران، که خواهان مقاومت در بر ابر غرب و بازگشت به هویت شرقی بودند، از شرق کم تر سخن گفت و سودای بازگشت به آن را نداشت و به این حقیقت به خوبی واقف بود که در روزگار کنونی هر چه هست غرب و غربی است و تعلقی به غرب دارد و رنگ غربی به خود گرفته است.از نظر او حتی نحوه مبارزه و مقابله ما با غرب نیز خود از منطق غرب تبعیت می کند. او بسیار به درستی دریافت که آنانی نیز که از شرق و سنن دینی و شرقی و بازگشت به این سنن شرقی سخن گفته اند، سخن شان از سنخ ایدئولوژی است.
در میان ما هیچ کس به خوبی و زیبایی داوری «درد بی تاریخی» و بیرون افتادن از تاریخ و در حاشیه تاریخ تجدد قرار گرفتن ما را درنیافت. وی به خوبی به این حقیقت خودآگاه است که وضعیت توسعه نایافتگی ما نوعی درماندگی در میان دو تاریخ گذشته و تاریخ تجدد است. ما از سنت رانده و در راه نیل به تجددوامانده ایم. هیچ کس به قدرت داوری این پرسش را در برابر ما ننهاد که از وضعیت تاریخی ای که نه با گذشته و سنت نظری تاریخی خویش پیوسته ایم و نه راهی به تاریخ تجدد یافته ایم چگونه می توان گذشت؟ او ما را به خودآگاهی نسبت به این امر دعوت کرد که به وضعی که در آن بسر می بریم بیشتر بیندیشیم و قبل از هر کوششی ببینیم و بیندیشیم که رو به کدامین سو داریم و به کجا می خواهیم برویم و برای گذر از این وضعیت از چه شرایط و امکاناتی حقیقی و تاریخی برخورداریم؟ در میان ما هیچ کس همچون داوری به ما این تذکار سرنوشت ساز را نداد که ما حاشیه-نشینان جهان متجدد نه می توانیم به تاریخ گذشته خویش بازگردیم و نه می توانیم به آسانی و بر اساس ایدئولوژی های رنگارنگ و صور گوناگون تفکر ایدئولوژیک راهی به متن عالم تجدد پیدا کنیم.
3. 7. فیلسوف توسعه نایافتگی
داوری را به حق می توان «فیلسوف توسعه نایافتگی» نامید، در معنای فیلسوفی که متعلق اصلی یا یکی از اصلی ترین متعلقات تفکرش توسعه نایافتگی جوامع حاشیه‌نشین تاریخ تجدد است. او تا روزگار ما، بیش از همه و برای دهه های متمادی به«وضعیت یا تقدیر توسعه‌نیافتگی» اندیشیده است. او به خوبی و بیش از هر کس گرفتاری، سرگردانی و درماندگی جوامع توسعه‌نیافته را در میان صور گوناگون ایدئولوژی های رنگارنگ دریافته و کوشیده استآثار و عوارض این توسعه نایافتگی را برای ما روشن سازد. وی پیوسته ما و همه سیاست مداران، برنامه ریزان و روشنفکران ما را با پرسش از شرایط و امکان تحقق خواست ها، آرزوها، ارزش ها و آرمان ها در یک جامعه توسعه نایافته روبرو ساخته، به شرح جلوه های گوناگون بی تاریخی و بی زمانی و بیرون افتادگی در زمان در وضعیت توسعه نایافتگی پرداخته است. داوری در مقام یک فیلسوف، با نومیدی تمام از همه ایدئولوژی ها وضعیت دردناک توسعه نایافتگی را جلوی چشمان ما می آورد. اما تصویر وی از شرایط تاریخی ما را نباید به افسردگی، بدبینی و نومیدی وی حمل کرد. یأس و امید مقولاتی روان شناختی و مادون ساحت فلسفه و تفکرند. داوری به درستی دریافته است که شناخت «زمان تاریخی توسعه نیافتگی» (و یقیناً نه در معنای زمان و تاریخ تقویمی و کرونولوژیکال) شرط عبور از توسعه نیافتگی و یافتن راهی به آینده است.
3. 8. ضرورت تأمل بر میراث تاریخی
داوری نیز همچون بسیاری از اندیشمندان بر ضرورت تأمل بر گذشته و میراث تاریخی مان تأکید دارد. ما برای خودآگاهی نسبت به وضعیت کنونی مان باید بفهمیم از کجا آمده ایم و تاکنون چه مراحل و منازلی را طی کرده ایم؛ اگر چه تاکنون، هنوز متفکری در میان ما ایرانیان پیدا نشده است که توانسته باشد مراحل و منازل گوناگون تاریخ سنت ما را به خوبی آشکار و تبیین نموده باشد. اما آنچه تلاش های داوری را در قیاس با بسیاری در رجوع به سنت تاریخی متمایز می سازد خودآگاهی او به این امر است که سرگرم شدن به مطالعه آثار گذشتگان و صرف تتبّع های آکادمیک در آراء پیشینیاننمی تواند راهگشای ما باشد، هر چند که این تتبّع ها برای نظام آموزشی ما امری ضروری و حیاتی است. لیکن تفکر به منظور نیل به خودآگاهی و یافتن مسیری برای برون شد از بحران های کنونی مان امری نیست که از مطالعات و پژوهش های تاریخی رایج حاصل شود. داوری بر ضرورت فهم و درک میراث تاریخی به خوبی آگاه است لیکن به این حقیقت نیز خودآگاه است که درک و فهم دیروزبا فهم متعارف و عقل همگانی و بر اساس مقبولات رایج زمانه امکان پذیر نیست. داوری ما را به این حقیقت خودآگاه می سازد که گذشته را با «فهم زمان» می توان دریافت و اگر فهمی از زمان، یعنی زمانه و آینده مان نداشته باشیم، گذشته، سنت و میراث مان را نیز نمی توانیم فهم کنیم.
3. 9. دو کتابه بودن
از یکی از عُرفا نقل است: «شاگردان ما شیخ چندکتاب اند». در روزگار ما سنت گرایان ما در بهترین و خوش بینانه ترین حالت آشنایان با کتاب سنت اند و روشنفکران و نوگرایان ما در بهترین و خوش بینانه ترین شق آشنایان با کتاب علوم و عقلانیت جدید. اما در دیار ما کم تر صاحب نظرانی را می توان یافت که شیخ چند کتاب، یعنی آشنا با هر دو کتاب و هر دو زبان سنت و عقلانیت عالم جدید باشند. بی تردید، داوری یکی از شیوخ چند کتاب ماست. وی نه همچون سنت گرایان ما ــ در معنای عام و غیرفنی کلمه ــ عمر خود را یکسره وقف مطالعه سنت و میراث تاریخی ما کرد و از تاریخ تفکر غربی و وضع کنونی عالم غافل ماند و نه بسان بسیاری از روشنفکران و نوگرایان ما یکسره به فلسفه و تفکر غربی دل داد و از زمینه و زمانه تاریخی خویش منقطع گردید.او با هر دو زبان سنت و عالم جدید آشنا بود و این دوزبانی و دو کتابه بودن امری است که تنها در برخی از سرآمدان فکری و نظری ما، از جمله در داوری دیده می‌شود.
داوری در جای جای آثارش تفسیرهایی تأمل برانگیز از برخی از آراء فیلسوفان غربی ارائه می دهد که با تفاسیر مشهور و متداول تفاوت دارد و حکایت از آشنایی و فهم شایسته و متفکرانه وی از تاریخ تفکر غربی دارد. در همان حال، وی به خوبی خودآگاه است که ما درختانی هستیم که در خاک دیگری روییده ایم و در سپهر دیگری می اندیشیم و می زییم. لیکن این خودآگاهی هرگز وی را به بومی گرایی های غیراصیل سوق نداد و همچون بسیاری از بومی گرایان ساده اندیشانه و متوهمانه از اهلی کردن و اخلاقی کردن علم و تکنولوژی جدید و عبور سهل و ساده از نیهیلیسم سخن نراند و سترگی و صعوبت این ادعاها را تا روزگار ما بیش از هرکس دیگری دریافت.
داوری به تبع فردید، برخلاف خیل انبوه روشنفکران، دانشگاهیان و حوزویون ما، که به درکی از سوبژکتیویسم متافیزیکی و سوبژکتیویسم جدید نایل نشده اند، به خوبی سرشت آن را درک کرد و ماهیت سکولار و متجددمآبانه هر گونه دفاع از دیانت و سنت تاریخی ما را در چارچوب هایسوبژکتیویستی به خوبی دریافت و ما را از نتایج و لوازم سکولاریستی و نیهیلیستیک این گونه تلاش های متجددانه سوبژکتیویستی آگاه ساخت.
3. 10. داوری و آینده
درست است که در دهه های گذشته علی رغم استقبال نسبی، آثار و اندیشه های داوری، آنچنان که شایسته و بایسته بوده است، مورد توجه قرار نگرفته است، لیکن در یکی، دو دهه اخیر، به خصوص با توجه به فروکش کردن شعله های آتش تفکر ایدئولوژیک و اندیشه های تئولوژیک و نیز با توجه به تغییر و تحولات شتابان و سرعت سرسام آور این تحولات و ناتوانی نظام های اندیشگی تئولوژیک و ایدئولوژیک در مواجهه با این تحولات، فلسفه و تفکر به طور کلی، و از راستای آن آثار و اندیشه های داوری به طور خاص محل امعان نظر بیشتری در جامعه و در میان برخی از محفل های فکری و فرهنگی در گوشه وکنار کشور قرار گرفته است.
من به نوبه خود، به عنوان عضو کوچکی از جامعه فلسفی کشور، همه مسئولان، مدیران، دانشگاهیان، حوزویون، جوانان، دانشجویان و طلبه های علاقه مند به حوزه فلسفه و تفکر را به مطالعه، پژوهش و توجه بیشتری به آثار داوری و گام زدن در حوزه داوری پژوهی دعوت می کنم. شاید این توجه بیشتر، و حتی تأسیس گروه های داوری پژوهی در کنار مطالعه و پژوهش در خصوص آراء و اندیشه های دیگر بزرگان معاصر ما و تأمل در آنچه آنان با جانشان آزموده اند بتواند مقدمات گشایش افق و مسیری تازه در حیات اجتماعی و تاریخی ما را فراهم آورد.