چیزی که می ماند اینست که ببینیم چرا در جایی کارها و ساخته ها و گفته ها مطلوبیت دارد و در جای دیگر شاید کارها بیشتر سرهم بندی و ساختگی باشد. کیفیت مطلوب چیزی نیست که به صرف تصمیم های شخصی اشخاص حاصل شود و اگر می شد لابد کسانی در هر جامعه پیدا می شدند که بتوانند لااقل در مؤسسات تولیدی کالاهای با کیفیت مطلوب تولید کنند و مثلاً یک صنعت در مدت چهل پنجاه سال درجا نمی زد یا کیفیت کالاهایش نازل تر نمی شد. در پدید آمدن و دوام چنین وضعی همه مسئولند و هیچکس مسئول نیست یعنی هیچکس را نمی توان از بابت کیفیت بد کالاها و فرآورده های کشاورزی و صنعتی و فرهنگی بازخواست (و حتی ملامت) کرد و مسئول دانست. در عین حال همه مسئولیم و باید از خود بپرسیم چرا چنین است و چگونه می توان نقایص را رفع کرد. تولید کالاهای با کیفیت مطلوب مسبوق و موقوف به وجود شرایط خاص است. شرایطی که هر چند آدمیان آن را پدید می آورند اما پدید آوردنشان در اختیار همه کس در همه جا نیست مگر آنکه آن کسان نمایندگان دوران و زمانی باشند که رو به صلاح و تعادل دارد. آدمیان افراد کنار هم قرار گرفته در یک شهر و آبادی یا جزیره های کوچک در دریای جامعه بشری نیستند بلکه به عالم خود تعلق دارند و در نسبت با عالم خود می اندیشند و عمل می کنند. عالم هم جمع جبری افراد و انبار اشیاء متفرق نیست بلکه روح و جان وحدت بخش دارد. در همه جهان های بشری تا آنجا که می دانیم به طور کلی زندگی بشر سه ساحت داشته است. یکی ساحت معاش و علمی که معاش با آن سامان می یابد. دوم ساحت ادب و اخلاق و بالاخره سوم ساحت تفکر (اعم از فلسفه و شعر و هنر و عرفان) چیزهایی هم هست که در این هر سه ساحت ساریند و کارسازی و راهگشایی می کنند. مهمترینشان زبان و دین و سیاستند. دین به عنوان شریعت بیشتر به معاش و معاد مردمان نظر دارد و در مراتب طریقت و حقیقت عهده دار تربیت اخلاقی و تفکر است. در مورد زبان لازم نیست چیزی بگوییم زیرا همه می دانند که زبان در زندگی عمومی با زبان فرهنگ و ادب و مخصوصاً با زبان شعر تفاوت دارد اما در مورد سیاست اگر بیان و فهم نسبتش با معاش و زندگی عمومی دشوار نیست، رابطه اش با اخلاق و ادب و فلسفه و هنر جای بحث بسیار دارد اما در اینجا منظور مطلق رابطه است نه چگونگی آن و مخصوصاً مراد این است که صورت سیاست می تواند در ادب ظاهر شود. چنانکه سیاست هم می تواند در ادب دخالتی بجا یا بیجا و موفق یا ناموفق داشته باشد. همچنین سیاست جلوه تفکر یا از آثار آنست. این ساحت ها که در زندگی همه دوران ها از آنها می توان سراغ گرفت همیشه جایگاه یکسان و ثابت نداشته-اند. در بعضی جهان های تاریخی ساحت دوم اصل بوده و دو ساحت دیگر با آن میزان می شده اند. در جامعه جدید ساحت اول اصالت یافته و در ابتدای عصر جدید هر دو ساحت به بسط ساحت اول مدد رسانده اند. اگر جهان متجدد هنر و فلسفه و علم خاص نداشت، به پیشرفت های مادی و قدرت اقتصادی و نظامی (که متأسفانه منشأ ظلم و تجاوز و بعضی آثار سوء دیگر نیز شده است) نائل نمی شد. توجه کنیم که ساحت های زندگی بشر در تاریخ ها و دوران های متفاوت جایگاه متفاوت دارند و نسبت میان آنها هم همیشه ثابت نیست بلکه در یک دوران هم این نسبت ها دگرگون می شود. بر حسب اینکه کدام ساحت اصل است صورت و شیوه تمدن و زندگی متفاوت می شود اما هر نظام و عالمی ثبات و آرامش یا ناهماهنگی و پریشانی دارد. وقتی این نسبت ها در تعادلند، هماهنگی و همت کارها را راه می برد و ساخته ها و فرآورده ها و افعال و اقوال صورت معقول و کیفیت مطلوب دارند اما وقتی این تعادل به هم می خورد و مخصوصاً در زمانی که پیوند میان ساحت ها قطع می شود و در نتیجه زندگی از پشتوانه علم و علم از مدد فرهنگ و تفکر بی بهره می-ماند. ادای سخن خوب و انجام دادن کار درست و ساختن و پرداختن مطلوب دشوار می شود و این دشواری را به صرف تعلیم و تشویق نمی توان رفع کرد. در جهان توسعه یافته اکنون ساحت ها از تعادلی که در قرن نوزدهم داشتند، دور شده اند یا لااقل کیفیت مطلوب در ساخته ها به صرافت طبع حاصل نمی شود و به این جهت است که باید مشکل را به مدد آگاهی و آموزش دائم و یافتن دستورالعمل های مناسب و رعایت قواعد برطرف ساخت. در جهان توسعه نیافته نه فقط گاهی ساحت های جدید و قدیم با هم خلط می شوند و جایگاه آنها معلوم نیست بلکه شاید پیوندی هم میان ساحت ها وجود نداشته باشد اگر در جایی گشاورزی و صنعت با علم و علم با فرهنگ و فلسفه و معارف کمتر سر و کار دارند یا اصلا سر و کار ی ندارند این وضع حاکی از نااستواری بنیاد کارها و برهم خوردن ساحت های زندگی است. در این شرایط تولید کالای خوب، بسیار مشکل است و حتی اگر بتوان دانشمند خوب تربیت کرد از دانش و دانشمند به آسانی بهره مناسب نمی توان برد. فلسفه و هنر هم غریب می مانند. پیداست که در این وضع خیرخواهان و نیک اندیشان نمی-توانند رو کردن به عمل صالح و رعایت محکم کاری را سفارش نکنند. (ولی مهم اینست که علم رسمی گرچه مفید و لازم است، اساس و بنیاد را نمی تواند استحکام بخشدو به این جهت تلاشگران عرصه کیفیت که سعیشان مشکور باد علاوه بر آموزش ها و راهنمایی ها و تشویق های مفیدشان باید به فکر فراهم شدن شرایط ادای کار خوب باشند و به فرهنگی که لازمه و شرط دقت و صحت و اتقان کارهاست توجه خاص مبذول کنند. این تلاش اگر صورت گیرد مسلماً منشأ تحولی در زندگی خواهد شد. سفارش من به این بزرگواران اینست که بیشتر به اهل نظر و هنرمندان نزدیک شوند زیرا اینان چشمشان بیناتر و گوششان شنواتر است و می توانند راهی به اساس و بنیاد بیایند و استحکام یا سستی و فتور آن را دریابند و تذکر دهند. اگر این تذکر در جان ها اثر کند و عمق مشکل و مانع کار شایسته و مطلوب هر چند به اجمال شناخته شود، تغییری در ساحت ها و تناسبی فی الجمله میان آنان پدید می آید و این کاری بود که ژاپن در سیر تجدد و غربی شدنش انجام داد یعنی نه فقط به علم و تکنولوژی صرف رو کرد بلکه با تعرض به ادب و فلسفه جدید راه تجدد را پیمود و در سامان دادن معاش زمان سلطنت تکنولوژی تا حدودی موفق شد. اگر نمی خواهیم در ادب و سیاست به جای نقد و سعی در هماوایی دشمنی و کین توزی غالب باشد و نتوانیم کالاهای مصرفی کشاورزی و صنعتی و حتی غذاها را با اعتماد و اطمینان تولید و خریداری و مصرف کنیم باید در نسبت خود با تجدد و با گذشته بیشتر بیندیشیم. این اندیشیدن ما را به مقصدی که داریم و راهی که باید پیش گیریم و نیز به توانایی ها و ناتوانی هایمان کم و بیش آشنا می کند و این آشنایی شرط رهایی از پراکندگی خاطر و آشفتگی ها و ناهماهنگی ها است و با این رهایی ایت که گشایش در کارها و توانایی در ساختن و پرداختن پدید می آید.