تفکر، جان ناپیدای جامعه

1- با توجه به اثر جدیدتان «ما و فلسفه اسلامی» که در جواب «نحن و تراث» عابدالجابری و دفاع از فلسفه اسلامی به نگارش درآمد، تعریف شما از فلسفه اسلامی (مفهوم فلسفه اسلامی یا اسلامی بودن فلسفه و نقش دین اسلام در پیدایش آن) چیست؟ فلسفه را در منظومه علوم اسلامی در چه جایگاهی می دانید؟

اتفاقاً فصولی از آن کتاب برای پاسخ به پرسش مهمی که مطرح فرموده اید، نوشته شده است. این مطلبی نیست که من بتوانم در چند سطر بیان کنم و اگر بخواهم به تفسیر بپردازم باید همان مطالب کتاب را دوباره بنویسم. اگر به کتاب رجوع فرمایید و مشکل ها و ناهمواری هایش را تذکر بدهید ممنون می شوم در آن صورت شاید بتوانم توضیح بیشتری دهم اما برای اینکه پرسش را بی پاسخ نگذارم عرض میکنم که بنظر من اصل حاکم بر تاریخ فلسفه اسلامی جمع دین و فلسفه است و اینکه کسانی گفته اند فیلسوفان عالم اسلام با روی و ریا، دین و وحی را پذیرفته و آنها را با تکلف وارد فلسفه کرده اند اگر سخنشان از جهل برنیامده باشد اثر و نشان ایدئولوژی های کوچه دارد. صاحبان این سخنان کار فیلسوف را قیاس از خود می گیرد .

2- بررسی شما، وضعیت علوم عقلی در دانشگاه های کشور را چگونه گزارش می کند؟ اساساً وضعیت تفکر به ویژه وضع فکر فلسفی – در جامعه و به ویژه دانشگاه های ما چگونه است؟

اکنون در دانشگاه هایی که رشته فلسفه دائر است، استادان شایسته ای داریم. ترجمه کتاب های فلسفه هم گرچه دشواری ها دارد اما نسبت به ده بیست سال پیش بهتر شده است و بازهم بهتر خواهد شد. مع هذا به آنچه هست نباید رضایت داد. تفکر در اینجا و در هیچ جای دیگر نشاط ندارد و البته در جهان توسعه نیافته بی نشاطی بیشتر است مع هذا توجه جوانان به فلسفه را نباید ناچیز دانست. من دانشجویانی را می شناسم که در شرایط گشودگی افق زمان و تاریخ می توانند در زمره اهل نظر درآیند.

3- آیا دغدغه های روزمره مردم می تواند مسئله اهل فلسفه باشد؟ آیا فلسفی بودن الزاماً به معنای تنها اندیشیدن از جوهر و عرض، یا ماده و صورت و یا اصالت وجود و یا ماهیت است؟ آیا اهل فلسفه می تواند به امور جزئی و عینی – در کنار امور کلی و انتزاعی – پیرامون خود مانند مسئله فوتبال و یا به تبعات موضع گیری فلان حزب سیاسی بیندیشد؟

در فلسفه از مباحثی که ذکر کردید، نمی توان صرفنظر کرد اما کار فیلسوف تکرار مطالب فیلسوفان گذشته نیست. در فلسفه باید اندیشید که جهان کنونی چرا به صورتی که هست درآمده و در آینده چه بر سر این جهان و نوع بشر خواهد آمد. در این جهان انسان چه می کند و چه می تواند بکند وقتی به کاروبار خود نظر می کنیم تا چه اندازه گرفتار ضرورتها هستیم و در چه مواردی با آزادی عمل می-کنیم. فلسفه کاری به مسائل هرروزی مردمان ندارد اما چون نظم و سامان زندگی بر اساس تفکر استوار می شود و استحکام می یابد فیلسوفان به نحو بی واسطه به گشایش مشکلات مردم مدد می رسانند. نکته ای هم در باب امور کلی و جزئی بگویم. وقتی روزنامه خبر پیروزی یا شکست یک تیم فوتبال را می نویسد، خبرش عادی و هرروزی است اما اینکه فوتبال در زندگی ما چه شأن و مقامی دارد بحث دیگری است. فیلسوف اگر نداند در جهان او چه می گذرد و این جهان به کجا می رود و تکلیف مردمان با چه چیزها معین می شود و در بحث های انتزاعی و رسمی فلسفه غرق باشد، پیوندش با جهان و گردش امور آن قطع می شود.

4- با توجه به تأملات دراز دامن شما در باب تفکر و جامعه به ویژه در دو کتاب «سیاست، تاریخ و تفکر» و « فلسفه، سیاست و خشونت» اساساً نسبت میان تفکر و جامعه چیست؟

تفکر جان ناپیدای جامعه است. با تفکر جامعه نظم می یابد و روابط و قوانین آن معین می شود و مردم درمی یابند که چه باید بکنند و مآل کارشان چه می شود. تفکر با آزادی آغاز می شود و صورت می-گیرد و در سایه تفکر است که نظم و قانون پدید می آید و استحکام می یابد و در نتیجه آزادی هم قدری محدود می شود به تاریخ نظر کنید و ببینید که هرجا تفکر بوده است و هست کارها کم وبیش سامان دارد و آنجا که تفکر نیست امور هر روزی هم دستخوش اختلال و آشوب است.

5- از نظر شما مهمترین پرسش ها و به تعبیری سر پرسش ها و مسئله های امروز تفکر معاصر ما چیست؟ وظایف متفکران را در عصر حاضر چه می دانید؟ اساساً امروزی و اینجایی بودن تفکر، چه نشانه ای دارد؟

مهمترین پرسش پرسش از زمان است. فلسفه سخن وجود است و این سخن را از زبان زمان می توان شنید. زمان می تواند بما بگوید که چه نسبتی با وجود و ربّ الناس داریم و بما بیاموزد که بپرسیم چه بوده ایم و چه کرده ایم و چه هستیم و چه می توانیم و باید باشیم و از عهده چه کارها برمی آئیم. اما زمان چیست و کجاست؟ پیداست که در اینجا مراد از زمان، زمانی است که سایه وجود است و نه زمان تقویم و ساعت. زمان تقویم و ساعت که زمان فانی و فانی کننده است. یکی از آثار و جلوه های زمان باقی است. در جایی که این زمان آشفته باشد پیداست که درک و دریافت زمان باقی تا چه اندازه دشوار و بعید است یا درست بگویم وقتی نسبت مردمان با زمان باقی سست می شود زمان تقویم هم آشفته و گسسته می شود و نسلها از هم جدا می شوند و ترتیب و استمرار کارها بهم می خورد و حساب اوقات و کارها از دست می رود پیداست که وقتی نتوان با زمان فانی کنار آمد گوش ها چگونه توان شنیدن سخن زمان داشته باشند. یکی از نشانه های انس با زمان فانی بسته نبودن گوش مردمان است با این انس است که می دانیم کارمان را کی و کجا شروع کنیم و در چه زمان خاتمه دهیم. شاید این امر را ساده و جزئی و بی اهمیت بینگارید که چرا کمتر مجلس و جلسه ای است که در ساعت مقرر تشکیل شود و پایان یابد و برنامه ها معمولاً در مدت و جهتی که برایش در نظر گرفته اند اجرا نمی شود این امور را معمولاً جزئی و بی اهمیت می دانند و آن را به سهل انگاری برگزارکنندگان و متصدیان امر منسوب می کنند و قابل اعتناء نمی دانند ولی وضعی که پیوسته در همه جا تکرار می شود و تقریباً ثابت است به اشخاص ربطی ندارد و البته چیزی که همه جایی و دائم باشد امر جزئی نیست. برای اینکه بتوان تناسب میان امور و وقت آنها را درک کرد باید از زمان پرسید یعنی هم باید پرسید که زمان چیست و هم پرسش، باید پرسش زمان باشد. این پرسش شنیدنی و آموختنی نیست و وقتی اصیل و حقیقی است که گوش هم برای شنیدن آن باز شده باشد گوشی که فقط گفت صاحبش را می شنود گوش بدی است. باید در طلب گوش مستعد درک سخن زمان بود. شناخت وقت و جای سخن ها و کارها را ارسطو و فارابی فرونزیس یا فضیلت عقلی خوانده اند فضیلتی که در مرتبه بعد از فضیلت نظری و مقدم بر فضایل اخلاقی قرار دارد فضیلت عقلی است. این فضیلت که در حقیقت ریشه در تفکر (اعم از وحی و شعر و فلسفه و بنیانگذاری نظام سیاست) دارد. عقلی است که مقتضیات زمان و مکان را می شناسد و کارساز و راهگشاست.

6- تفکر و تولید اندیشه، کار کیست؟ به عبارت دیگر متفکر کیست و ویژگی های او چیست؟ جهت گیری و نسبت متفکر با پیرامون خود و واکنش او در برابر مناسبات فرهنگ، جامعه مدرن و نسبت او با حاکمیت چه می تواند باشد؟

علم را می توان تولید کرد اما اندیشه تولید نمی شود زیرا کالای مصرفی نیست. علم هم تا این اواخر تولید نمی شد و با تحول تاریخی دهه های اخیر است که علم به اطلاعات قابل مصرف و خرید و فروش تبدیل شده است. این حادثه عینیت علم و تکنیک را ثابت می کند. تا زمانی که علم به تفکر نزدیکتر بود از تولید آن نمی گفتند اما بهرحال امروز علم هم مثل تکنولوژی تولید می شود البته این تولید مستقل از تفکر نیست یعنی تفکر نتایجی دارد که در علم و زندگی مردمان ظاهر و متحقق می شود عالم بشری را متفکران راه می برند. انبیاء مرسل در وحی خود احکام شریعت را می یابند و وضع می کنند. شاعران سخن حقیقت را که در جلوه جمال ظاهر شده است می شنوند و باز می گویند اما فیلسوفان زبان زمان و آینده را در می یابند یعنی فیلسوف در تفکر خود در می یابد که زمان با زندگی مردمان چه کرده و آنان چه نسبتی با زمان می توانند داشته باشند. در زمان کنونی و مثلاً در دیار ما یک پرسش می تواند این باشد که ما با زمان غربی جه نسبتی داریم. آیا بکلی از آن آزادیم و در زمان و تاریخ خاص خود بسر می  بریم و در هر صورت مآل و مصیرمان کجاست مردمی که به جدّ دست در حبل المتین کتاب آسمانی می زنند باید راه روشن و آینده درخشان داشته و  بتوانند این راه و آن آینده را بشناسند و آن را لااقل به صورتی کلی و اجمالی تصویر کنند مردمان وقتی می توانند با عزم و همّت در راه قدم بگذارند که منزل و مقصدشان معلوم باشد و چه بهتر که جلوه هایی از آن را از دور ببینند متفکران و صاحبنظران با اینکه نمی توانند به سیاست بی اعتنا باشند بهتر است که مستقیماً در کار سیاست دخالت نکنند و معمولاً دخالت نمی کنند متفکران مردم ساده ای هستند و بدرد سیاست نمی خورند یا درست بگویم سیاست کار آنان نیست.

7- آیا تلاش و تکاپوی اندیشگی جامعه نخبگانی ما در طول بیش از سه دهه پس از انقلاب، رضایت بخش بوده است؟ آیا انقلاب متناسب با اهداف و آرمان های خود به تولید اندیشه مبادرت ورزیده است؟ آیا تاکنون نرخ تولید علم و رشد تولیدات علمی به ویژه ایده جنبش نرم افزاری ( کرسی های نظریه پردازی، آزاداندیشی، . . .) مطلوب بوده است یا نه؟

پاسخ دادن به این پرسش برای من دشوار است زیرا اگر نه بگویم می گویید قدر اینهمه آثار را که نوشته اند و می نویسند نمی داند و اگر آری بگویم می ترسم بپرسید که این آثار کدام هاست و تازگی و اهمیت آنها در چیست و از چه حیث است و نتوانم پاسخی بدهم. در مورد تولید علم هم تکرار می کنم که علم در مرحله اخیر تاریخ مدرنیته یعنی در عصر جهانی شدن بصورت اطلاعات علمی درآمده و در بازار تولید و تجارت وارد شده و در معرض خرید و فروش قرار گرفته است. ما هم از یکی دو دهه پیش به تولید علم رو کرده ایم اما این تولید هنوز چنانکه باید در بازار دادوستد و مصرف وارد نشده است. جوانان دانشجوی ما استعدادهای درخشان دارند و در تولید علم هم می توانند مشارکت کنند اما این مشارکت در صورتی به نتیجه می رسد که شرایط بهره برداری از پژوهش و بردن نتایج آن به بازار مصرف فراهم باشد. این شرایط را افراد و اشخاص نمی توانند پدید آورند اقتصاد بازار ما هم بنیاد مستحکمی ندارد که از عهده این کار برآید به این جهت متأسفانه از سرناگزیری دولت و حکومت باید ادای وظیفه بسیار دشوار تدارک نارسایی های بازار و اقتصاد را بعهده گیرند و نگذارند آثار هوش و استعداد و نوآوری های صاحبان استعدادهای درخشان و بطور کلی اهل دانش و پژوهش بی مصرف و تباه شود.

8- آیا می توان علوم را محصور در حدود و ثغور جغرافیایی کرد؟ و آیا بومی سازی به معنای مونتاژ اندیشه های غیر اینجایی نیست؟ پس منظور از بومی سازی علوم چیست؟

علم در ذات خود سرکش است و در جایی ساکن نمی شود و در وطن خاص نمی ماند و در برابر هیچ امر خارجی سر فرو نمی آورد. علم جدید جهانی است اما چون این علم از تکنولوژی منفّک نمی شود و اقوام جهان همه با تکنولوژی در یک نسبت نیستند و دسترسی یکسان به تکنولوژی ندارند وضع پژوهش هم در هرجایی متفاوت می شود. در تاریخ اروپای غربی پژوهش و تکنولوژی کم وبیش هم عنان پیش رفته اند اما در جهان روبه توسعه و توسعه نیافته این دو (که نباید از هم دور و جدا شوند) از هم دورافتاده اند وجهش هم اینست که علم را صاحبان استعداد می توانند از هرجا بیاموزند و به کشور خود بیاورند اما انتقال تکنولوژی به این آسانی ها صورت نمی گیرد اینست که مثلاً در کشور ما علم با تکنولوژی هم سطح نیست به این جهت صاحبان صنعت، تکنولوژی های رسمی و مستقر و نه چندان پیشرفته را خریداری می کنند و دانشمندان نیز ناگزیر برای اینکه از قافله پژوهش نمانند، باید مسائل را برای پژوهش خود انتخاب کنند شاید اگر متصدیان صنایع ما درصدد بر می آمدند یا می توانستند در صدد برآیند که به تدریج کالاهای مرغوبتر تولید کنند این فرصت برای دانشمندان پیش می آمد که در کار پیشبرد تکنولوژی مشارکت کنند اما صنعتی که محصولش سال به سال نامرغوبتر می شود به پژوهش چه نیاز دارد. در مورد علوم انسانی و اجتماعی وضع قدری متفاوت است زیرا مسائل این علوم در وقت و جای خاص مطرح می شود به این جهت مسائل اجتماعی و فرهنگی هرجا مطرح شود، بومی است و بومی سازی وجهی ندارد. مشکل علوم انسانی و اجتماعی ما برخلاف آنچه می گویند صرفاً غربی بودن آن نیست بلکه بیگانگی آن با مسائل و دردها و گرفتاری های مردم است. اگر می توانستیم مسائل خود را دریابیم و طرح کنیم در راه تحقیق علوم انسانی قرار می گرفتیم ولی ظاهراً ما به پژوهش های فرهنگی و اجتماعی و تاریخی چندان نیاز و رغبت نداریم و ترجیح می دهیم مسائلمان را با اندوخته های سابق حل کنیم و علمی را که دیگران فراهم آورده اند بیاموزیم و در بهترین صورت در مباحث آن تأمّل و بحث کنیم

9- تحقق ایده «دانشگاه اسلامی» در گرو چیست؟ آیا اسلامی شدن دانشگاه منوط به تعهد شرعی استاد و دانشجو و احترام به هنجارهای دینی در آن محیط است؟ و یا این امر به معنای فعالیت نهادها و نمود و نمادهای اسلامی در سطح دانشگاه است؟ و یا فراتر از اینها تغییر در نوع نگاه و نگرش و درنگ جدی در جوهره دانشگاه می باشد؟

دانشگاه دینی به جهان دینی تعلق دارد و نام جهان دینی را هم به جهانی که مردمش معتقد به دین باشند نمی توان داد و اگر چنین بود جهان کنونی در همه جا می بایست دینی باشد زیرا بیشتر مردم جهان اعتقادات دینی دارند. استادان دانشگاه ها هم غالباً اهل اعتقادند ولی به صرف اینکه استادان و کارکنان یک دانشگاه اعتقادات دینی داشته باشند و به احکام دین عمل کنند دانشگاه دینی نمی شود. در اروپا و آمریکا دانشگاه هایی عنوان ارتودوکس و پروتستان و کاتولیک دارند تا جایی که من می دانم در دانشگاه های کاتولیک و پروتستان، کاتولیک بودن و پروتستان بودن، شرط تحصیل و تدریس نیست. برنامه دروس دانشکده ها هم با تعالیم دینی میزان نمی  شود. این دانشگاه ها گرچه نام دینی دارند در حقیقت دینی نیستند. چنانکه اشاره شد در دانشگاههای کشور ما استادان و دانشجویان غالباً به احکام دین پای بندند. مع ذلک سی سال است که برای اسلامی شدن دانشگاه ها کوشش می شود دشواری کار تا حدی به این امر باز می گردد که ما هنوز روشن نکرده ایم که مراد از دانشگاه اسلامی چیست و چگونه یک دانشگاه می تواند اسلامی  شود. اینجا مشکل در تشخیص جنس و فصل برای تعریف (حدتام) دانشگاه اسلامی نیست بلکه باید در مورد شرایط امکان دانشگاه اسلامی تأمل شود و این تأمل دشوار آغاز راه می تواند باشد زیرا وقتی مدعی می گوید دانشگاه در ذات خود غیر دینی است و بر مبنای اصل سکولاریزاسیون بنیاد شده است باید او را قانع کرد که دانشگاه می تواند در عین حال محل تدریس و تحقیق علوم و تکنولوژی جهانی و مرکز پرورش جوانانی معتقد به اعتقادات دینی و عامل به احکام شرعی و مواظب در رعایت شئون اسلامی باشد مخصوصاً توجه کنیم که مدعی نه خود بلکه ما را مدعی می داند و می گوید ما بیش از دویست سال است که دانشگاه را بر مبنای اصل بی طرفی نسبت به اعتقادات و تعهد به رعایت روش علم بنا کرده ایم تا نیروی محرّک و کارساز در بنای جامعه جدید باشد. در جهان متجدد تا کنون هم هیچ دانشگاهی صفت دینی نداشته  است. اکنون وقتی از ما بپرسند دانشگاه اسلامی چیست چه پاسخی می توانیم بدهیم. پاسخی که معمولاً داده می شود اینست که در دانشگاه اسلامی مطالب خلاف اعتقادات اسلامی نباید تدریس شود و استاد و دانشجو و کارمند باید احکام و رسوم شرع را رعایت کنند. در جایی هم کسی می گفت که دانشگاه اسلامی باید در خدمت حکومت دینی و مطیع آن باشد که گمان نمی کنم این تعریف مقبول و موجه باشد اما در تعریف اول شرط دوم اختصاص به دانشگاه ندارد بلکه در جامعه اسلامی عام است اینهم که در دانشگاه مطالب خلاف دینی تعلیم نشود برای اسلامی بودن دانشگاه کافی نیست. پس هنوز به درستی نمی دانیم دانشگاه اسلامی چیست ظاهراً مشکل بزرگ و اصلی را حل شده انگاشته ایم اگر دانشگاهی به وجود می آمد که هرچه در آن آموخته می شد اسلامی بود می توانستیم با آسودگی خاطر آن دانشگاه را اسلامی بدانیم ولی ما می خواهیم در دانشگاه اسلامیمان آخرین پیشرفت های علمی عصر تدریس شود و پژوهندگان در علم جهانی و پیشبرد آن دخالت داشته باشند. این خواست از چند جهت موجه است و مهمتر از همه اینکه حکومت برای توسعه کشور و بهتر کردن زندگی مردم به علم و پژوهش نیاز دارد ولی اگر غایت دانشگاه رسیدن به مرزهای دانش و اقامت در آنجاست، دانشگاه اسلامی تفاوت ماهوی با دانشگاه های دیگر نخواهد داشت. مطلب مهمی که ظاهراً و در حدّ اطلاع من تا کنون جز حضرت استاد آیت الله جوادی آملی کسی به آن تصریح نکرده است، اینست که علم دین اوصاف خاص دارد و همه علوم با دین نسبت یکسان ندارند زیرا نگاه دینی به موجودات نگاه به آثار صنع الهی است و جهان نشان و شأن قدسی دارد. علم جدید گرچه با دین و تعالیم دینی در تعارض نیست و دانشمند می تواند متدین و مسلمان و متشرع باشد در پژوهش خود طبیعت و موجود را شی بیجان و قابل تصرف می داند و در حین پژوهش از روشی پیروی می کند که از هرگونه بستگی به اعتقادات آزاد است. دشواری کار در همین جا آشکار می شود یعنی دشواری ساختن دانشگاهی است که هرچند در آن دانشهای غالباً دنیوی موضوع تدریس و پژوهش است باید دینی باشد و نظام دینی را تقویت و تحکیم کند. ما به این مشکل کمتر اندیشیده ایم و بیشتر خواسته ایم از طریق اتخاذ تدابیر عملی که البته آنها هم در جای خود اهمیت دارند به مقصود برسیم. اما نکته مهمتر اینست که مدیران و گردانندگان دانشگاه ها باید مفهوم روشنی از دانشگاه اسلامی داشته باشد تا تصمیم های خود را با توجه به مقصد و مقصود اتخاذ کنند ما هنوز تصور چندان روشنی از داشنگاه اسلامی نداریم یا اگر داریم من خبر ندارم در هر صورت سی سالست که برای تحقق دانشگاه اسلامی کوشش می شود این کوشش بی ثمر نبوده است اما خوبست که این ثمر و نتیجه را مورد ارزیابی قرار دهیم. این ارزیابی نه فقط در حد خود ضرورت دارد بلکه می تواند مشارکتی در پیشبرد علوم انسانی باشد و نکته آخر اینکه من فکر می کنم دانشگاههای ما در قیاس با سازمانهای دیگر کمتر اسلامی نیستند.

10- به نظر شما رابطه فلسفه اسلامی با اسلامی شدن علوم انسانی چیست؟

یکی از دوستان صاحبنظر من کوشیده است که نظر علامه طباطبایی در باب ادراکات اعتباری را مبنایی برای علوم انسانی قرار دهد من هنوز باید در این موارد بیشتر فکر کنم. فلسفه اسلامی که برمبنای تناسب مدینه انسانی با نظام خلقت قرار دارد را اصلیش راه آسمان است و به علوم انسانی و اجتماعی نیازمند نیست و اگر بود این علوم با فارابی و ابن سینا به وجود می آمد.

11- ثمره علوم انسانی برای ما چیست؟ اساساً ما علوم انسانی را برای چه می خواهیم؟ در مراسم رونمایی از اثر جدیدتان به نام «علوم انسانی و برنامه ریزی توسعه» فرمودید که « در این کتاب حرفهای خطرناکی زده ام» منظور شما چه بوده است؟

اتفاقاً پرسش من هم اینست. ما به علوم انسانی چه نیاز داریم و آیا می دانیم این علوم برای چه به وجود آمده و چه کارکردی داشته است. همچنین گفته ام که علوم انسانی موجود اختصاص به عالم تجدد دارد و برای مقابله با بحرانهای آینده پدید آمده است. ما هم اگر توسعه اجتماعی – اقتصادی می خواهیم باید مسائل جامعه خود را بازیابیم و برای یافتن پاسخ آنها پژوهش کنیم و بالاخره اینکه اگر علوم انسانی و اسلامی می تواند و باید به وجود آید با تأسیس عالم اسلامی و در این عالم پدید می آید علم هیچ عالمی سابق بر آن عالم نیست و چگونه علم قبل از آنکه موضوع و مسائلش پدید آمده باشد به وجود آید اما سخن عتاب آلوده ای هم خطاب به کسانی که می خواهند هرچه زودتر علوم انسانی و اجتماعی موجود را اسلامی کنند گفته ام و در خواست کرده ام که شتابزدگی نکنند و بگذارند اهل نظر در این امر خطیر تأمل و تحقیق کنند. از این مخاطبان عذر می خواهم اگر بتوانیم در این راه صبر پیش گیریم دیگر سخن از خطر نباید گفت. صبر صفت پارسایان و دانایان است و سخن گفتن با اهل صبر هیچ خطری ندارد.

12- همان گونه که مستحضرید 12 واحد درس معارف اسلامی در دانشگاه های کشور تدریس می شود؛ نظر شما درباره نیاز و ضرورت این دروس چیست؟ اگر ممکن است ارزیابی خود را از کتب معارف اسلامی دانشگاه نیز بفرمایید؟

آشنایی با معارف دینی برای همه دانشجویان لازم و مغتنم است اما من مدتی است که از برنامه دروس معارف و کتابهای آن خبر ندارم. کتابهای دهه اول انقلاب را مناسب نمی دانستم اکنون هم اطلاعی از وضع تدریس این درس مهم ندارم و نمی توانم بگویم تدریس این درس چه آثار و نتایجی داشته است. کاش یک موسسه پژوهشی درصدد برآید که در این باب پژوهش کند و ببیند نتیجه کار چه بوده است.

13- با توجه به این دروس (به ویژه چهار واحد آن به نام اندیشه اسلامی 1و2) یا رویکرد فلسفی- کلامی عرضه می شوند، به نظر شما این رویکرد و همچنین براهین فلسفی چقدر در تقویت ایمان و اعتقاد و جذب جوانان می توانند موثر باشند؟

من نمی توانم باتدریس علوم عقلی مخالف باشم اما اگر قرار است این دروس برای دانشجویان همه رشته ها باشد باید به زبانی نوشته و گفته شود که موجب ملال نشود. استدلالهای کلامی بیشتر معتقدان را خرسند می کند و کمتر در مخالفان تأثیر دارد از فلسفه توقع بیش از حد نباید داشت من با اینکه فلسفه اسلامی را سیری در راه جمع دین و فلسفه می دانم، معتقد نیستم که از فلسفه در همه جا بتوان برای ترویج دین بهره برد.

14- استاد درس معارف باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟ هرگونه توصیه پیشنهاد و یا انتقاد حضرتعالی در این رابطه برای ما غنیمت است؟

استاد درس معارف باید راسخ در اعتقادات دینی و دستورهای اخلاقی و گشاده رو و صبور و خوش بیان و اهل مدارا و صاحب دانش کافی از معارف دینی و آگاه به اوضاع زمان و مخصوصاً از وضع دین در جهان باشد. تا این درس به بهترین نحو تدریس شود البته همه درس ها را باید خوب تدریس کرد اما این درس با درس های دیگر تفاوت دارد و  نباید بد تدریس شود زیرا بد تدریس شدنش از تدریس نشدنش بدتر است.