تجدد، علوم انسانی و توسعه

جدیدترین شماره مجله علمی تخصصی نامه فرهنگستان علوم منتشر شد. فصل نخست مجله با عنوان «تاملات علوم انسانی» مهمترین بخش مجله است. در این بخش ابتدا مقاله‌ای از رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم و مدیرمسئول نامه فرهنگستان علوم با عنوان «مدعیان و منتقدان علم دینی با هم قرابت دارند» آورده شده است. در این مقاله داوری اردکانی با اشاره به واکنش‌هایی که پس از نامه کوتاهش درباره امتناع علم دینی برانگیخته شده می‌نویسد: «ملامت‌گران مرا ملامت می کنند که چرا به جای ناسزاگویی به مدعیان علم دینی کوشیده ام که ببینم معنی حرف هایی که می زنند چیست. از عجایب اینکه آنها با هر کس بحث می کنند می‌گویند چرا دریافت و تلقی خود را از علوم انسانی اسلامی نمی گویی و زبان تحقیر و توهین می‌گشایی. من توهین و تحقیر نکرده ام و وقتی می پرسند از علوم انسانی اسلامی چه درمی یابی عرض می کنم هیچ و وقتی معنایی درنمی یابم چه حکمی می توانم بکنم و چه حقی دارم ناسزا بگویم. مگر اینکه همین انکار ناسزاگویی تلقی شود. مدعیان دینی کردن علوم اجتماعی و کسانی که اخیراً مرا ملامت کرده اند با هم قرابت ها دارند و شاید همین نزدیکی آنها را بر ضد من برانگیخته باشد.» اشاره داوری اردکانی به ملامت‌گران، احتمالا به روشنفکران دینی بازمی‌گردد. او درباره این دسته از افراد معتقد است: «آنهابه وجه نظری و عملی قضیه کاری ندارند و به معنی اسلامی کردن دین فکر نمی کنند بلکه صرفاً از موضع سیاسی با طرح علوم انسانی دینی مخالفند یعنی مخالفتشان عملی است و بیش از این مخالفت سیاسی و عملی حرفی ندارند که بزنند و با اینکه مدعیند که با تدریس فصلی از فلسفه علم غلغله در «هفت گنبد دانشگاه» افکنده اند (چه نارسیسیسم زشت و آمیخته به حقارتی) از شرایط پیدایش علم و شأن تاریخی و کارکرد آن بی خبرند و از علوم اجتماعی نیز بهره ای ندارند. کسانی که شأن و مقام تاریخی علم را نمی شناسند در باب علم دینی جز حرف های مشهور چه حرفی دارند که بزنند.» اما این مقاله با همه حرف‌های جدیدی که دارد خود در حکم یک مقدمه برای مطلب بسیار پراهمیت‌تری است. مطلب بعدی با عنوان «علوم انسانی راهنما و راهگشای توسعه است» که در قالب میزگردی با حضور رضا داوری اردکانی، سید مصطفی محقق‌داماد، غلامحسین ابراهیمی دینانی، احمد احمدی، رسول جعفریان، سید محمد قاری سیدفاطمی منتشر شده است، مهم‌ترین مطلب شماره چهارم مجله نیز به شمار می‌رود. ناگفته گذاشته نشود که بخش قابل توجهی از این میزگرد به سخنان رضا داوری اردکانی اختصاص داده شده است. این کار دو دلیل عمده داشته است: یکی اینکه داوری اردکانی بیشترین تاملات را در زمینه تولید علم و علم دینی داشته و دیگر اینکه در زمان برگزاری میزگرد، نامه‌ای از او منتشر شده که در آن بحث در باب اسلامی‌سازی علوم انسانی را بحثی بی‌نتیجه ارزیابی کرده است. ظاهرا این نامه که بازتاب‌های زیادی با خود داشته، اشتیاق بحث در این مورد را به میان اعضای گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم نیز کشانده است و به درخواست این گروه، داوری اردکانی پاسخگوی سوال‌ها و مسئله‌های مطروحه توسط اعضا شده و به دلیل حساسیت موضوع بخش زیادی از میزگرد را دربرگرفته است. میزگرد با چند سوال و جواب کوتاه با مرحوم احمدی آغاز می‌شود و سپس تجربه تحقیق رسول جعفریان درباره تصور تاریخی که از علم وجود داشته به بحث گذاشته می‌شود. سپس سوالات متوجه رضا داوری اردکانی می‌شود و او به عنوان مقدمه اشاراتی به دیدگاه‌های خود می‌کند. بعد از آن دوباره نوبت به رسول جعفریان می‌رسد که درباره علم و دین اظهارنظر کند و در گام بعدی محقق داماد و سیدفاطمی پاسخگوی چند سوال از منظر فقهی و حقوقی می‌شوند. این روند تا انتها ادامه پیدا می‌کند و مباحث خوبی بین جعفریان و داوری اردکانی درمی‌گیرد.  متن کامل یادداشت و میزگرد را می‌توانید از لینک‌های زیر دریافت و مطالعه کنید

مقاله «مدعیان و منتقدان علم دینی با هم قرابت دارند»

میزگرد «علوم انسانی راهگشای توسعه است»

تأملی در باب هوش و خرد و نسبتشان با زمان

یادداشت ها و سرمقاله‌ هایی که رضا داوری اردکانی برای نشریه فرهنگستان علوم در چند سال اخیر نوشته است، به اذعان خود او بیشتر درباره علم بوده و کمتر به وضع و مقام خرد و نسبتش با علم نظر شده است. رئیس فرهنگستان علوم در در سرمقاله شماره شصت و ششم این نشریه نیز صرفاً نظری به خرد در زمان کنونی انداخته تا هم به قول خودش حق صحبت هفتاد ساله با فلسفه را ادا کرده باشد، هم تذکر دهد که اگر خرد رو نهان کند، کار جهان و زندگی آدمی به خطر می افتد. زیرا علم و تکنولوژی به آینده زندگی و مصلحت آدمیان و غم و شادی آنان کاری ندارند و به این جهت است که علم به پشتوانه خرد نیاز دارد و اگر از حمایت و همراهی آن محروم شود نظم درونش دستخوش اختلال می شود و چه بسا که در راه ویرانگری قرار گیرد. متن سرمقاله استاد دکتر رضا داوری اردکانی را از لینک زیر می توانید مطالعه کنید

تاملی در باب هوش و خرد و نسبتشان با زمان

نسبت ما با علم چیست؟

در حاشیه مجمع عمومی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران بحثی پیرامون علم و پژوهش درگرفت که با محوریت سخنان استاد دکتر رضا داوری اردکانی مورد توجه قرار گرفت. رئیس فرهنگستان این بحث را در تاملات جاری خود ادامه داد و متن سرمقاله خبرنامه شماره شصت و پنجم را به این موضوع اختصاص داد. داوری اردکانی در این سرمقاله به پربحث ترین مسائلی که می توان درباره وضعیت علمی کشور و مهم تر از آن نسبتی که وضع کشور با علم دارد پرداخت اشاره و آنها را مورد مداقه قرار می دهد. او در بخشی از این مداقه خود اذعان می کند: « ار علم در این زمان، کار کشور است و باید برنامه ای در تناسب با امور دیگر و در جهت تحقق اراده به صلاح کشور داشته باشد. دانشمندان هم دانشمندان کشور و راهنمایان قوم و پاسداران خردند و باید به سرنوشت مردم و آینده کشور خویش توجه داشته باشند و نباید راضی شوند که علم و پژوهش و دانشگاه در مقاله سازی خلاصه شود زیرا در این صورت دانشگاهیان خود به خود در مسابقه ای وارد می شوند که به درستی نمی دانند برای چه در آن شرکت می کنند و حاصلش چیست وگرنه هر کس در هر جا پژوهش می کند گزارش پژوهش را به صورت مقاله می نویسد. مقاله حاصل کار پژوهش است نه غایت آن. مهم اینست که این گزارش پاسخی به مسائل زمان و راهگشا و کارساز کار جامعه باشد. درست بگویم دانشگاه باید کانون دانش و پژوهش و جایگاه تجلی روح و نشاط فرهنگ و حقیقت طلبی باشد و نه صرفاً کارگاه تولید مقاله. تکرار می کنم چاپ و انتشار مقاله نتیجه و حاصل پژوهش و فرع آن است. فرع و نتیجه و حاصل را با غایت اشتباه نکنیم. اگر این فرع مقصد و مقصود باشد، علم از دیگر شئون جامعه یعنی از اقتصاد و فرهنگ و مدیریت و کشاورزی و کار و تولید جدا می شود. به این جدایی باید فکر کرد» متن سرمقاله استاد دکتر رضا داوری اردکانی را می توانید از لینک زیر دریافت و مطالعه کنید.

علم و کشور

گره کار ما توسعه است

رئیس فرهنگستان علوم در آخرین مصاحبه مطبوعاتی خود با خبرنگار روزنامه اعتماد گفتگو کرده است. این گفتگو که در صفحه نخست روزنامه اعتماد نیز منعکس شده است، حاوی چند مسئله و نکته مهم است. پراهمیت ترین نکته این مصاحبه جایی است که داوری اردکانی درباره ماهیت علم و دین و با توجه به واکنش های متعدد به نامه کوتاه او درباره اسلامی سازی علوم انسانی صحبت می کند. در بخشی از آن فراز می گوید: «در شرایط کنونی بیش از آنکه به فکر علم اجتماعی دینی باشیم باید در فکر بنای یک نظم سالم و نگران فساد بر باد دهنده کشور باشیم. کسانی می‌گویند قبل از اهتمام به اصلاح امور باید علم اجتماعی دینی داشته باشیم. به دو نکته مضمر در این قول توجه کنیم: یکی اینکه گویی علم در اختیار همه گروه های مردم قرار دارد و آنها می توانند آن را به هر صورت که بخواهند در آورند و در هر راه که بخواهند به کار برند. دوم اینکه برای اصلاح امور ابتدا باید علمی بنا کرد و پس از آن که علم ساخته شد از روی علم، کارها را به صلاح آورد. از مطلب اول چیزی نمی گویم و چه بگویم جز اینکه همه کس نمی تواند و نباید در کار علم دخالت کند. اما مطلب دوم قابل تأمل است. اول از آن جهت که در تاریخ سابقه ندارد که مردمی بیایند علم به چیزی را که هنوز به وجود نیامده است تدوین کننذ و سپس از روی آن علم مثلاً نظام و جامعه مطلوب را بسازند. اگر منظور از علم اجتماعی دینی طرح یک نظام زندگی در غوغای غلبه مدرنیته کهنسال است باید به آن توجه کرد ولی تاکنون آنچه گفته اند اینست که علم اجتماعی دینی ممکن است وکسی که آن را نمی پذیرد مقصود کوشندگان راه اثبات علم دینی را درنمی یابد. اصلاً نزاع این نیست که آیا فلان علم ممکن است یا ممکن نیست. اگر هست باید آن را تدوین و تعلیم کرد. علم اجتماعی دینی می‌تواند ازاین جا آغاز شود که کسانی به طرح سازمان و روابط و مناسبات و اخلاق و شیوه زندگی یک جامعه‌ دینی بپردازند.» متن کامل این گفتگوی ده هزار کلمه ای را می توانید با کلیک بر روی لینک زیر بخوانید.

متن کامل گفتگو با روزنامه اعتماد

توضیحی درباره گفتگوی با روزنامه اعتماد

امروز مصاحبه مفصلی که استاد دکتر رضا داوری اردکانی چندی پیش با روزنامه اعتماد انجام داده بود منتشر شد. با تشکر از آقای آزموده که مسئولیت انجام مصاحبه و تدوین آن را بر عهده گرفته بود، به نظر می رسد تیتر مناسبی برای این مصاحبه انتخاب نشده است. دیدن «افسردگی روشنفکری نیست» این پرسش را پیش می آورد که مگر کسی افسردگی را روشنفکری دانسته است که انکارش لازم باش؟ این عنوان را احتمالا با دیدن جمله هشدارآمیز داوری اردکانی مبنی بر اینکه «به هوش باشیم که اصحاب ایدئولوژی های افسرده و پژمرده را روشنفکر نخوانیم» برگزیده¬اند. ضمن عرض تشکر از حسن نظر و لطف مسئولان روزنامه گرامی اعتماد در اختصاص دادن صفحه اول آن روزنامه به این مصاحبه، یادآور می شود که یادداشت «شعر و اندیشه» نوشته آقای محمدصادق معتمدی بوده که ظاهراً آقای دکتر عبدالکریمی آن را به روزنامه فرستاده اند.

با احترام و امتنان

دفتر ریاست فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

ایدئولوژی نباید جانشین فلسفه شود

رضا داوری اردکانی در زمستان 1395 پاسخ های مبسوطی به پرسش های خبرگزاری مهر درباره وضع فکری معاصر می دهد. در بخشی از این مصاحبه، خبرنگار به این نکته اشاره می کند که داوری اردکانی  دائما از افتادن اندیشه در دام ایدئولوژی برحذر می دارد. سپس اینگونه نتیجه می گیرد که آیا به جای دوگانه سازی و ایجاد تقابل میان فلسفه و ایدئولوژی بهتر نیست نسبت درست میان فلسفه و ایدئولوژی را تبیین کنیم؟ سپس سوال خود را اینگونه مطرح می کند: «آیا بهتر نیست به جای ایدئولوژی ستیزی از این سخن بگوییم که فلسفه چگونه می تواند مهار ایدئولوژی را به دست بگیرد؟» رئیس فرهنگستان علوم با اذعان به اهمیت سوال و فرصتی که برای برطرف کردن بعضی ابهام های پدید آمده از خواندن کتاب ها و نوشته هایش فراهم آمده مقدمتا می گوید: «من از همه کسانی که لطف می کنند و گزارش سخنرانی های مرا می نویسند و منتشر می کنند، سپاسگزارم اما چون گاهی مطلب، برداشت خاص نویسنده از گفته من است به آن استناد نباید کرد» او در پاسخ تفصیلی به پرسش خبرنگار می افزاید: « من هم می گویم باید به نسبت میان ایدئولوژی و فلسفه اندیشید. ولی شما خیال می کنید این کار آسان است و با صدور دستورالعمل انجام می شود.من اتفاقا در راهی هستم که شما می گویید. من ایدئولوژی ستیز نیستم، بلکه می گویم ایدئولوژی نباید جانشین فلسفه شود. زیرا ایدئولوژی دستور عمل سیاست است نه تفکر سیاسی و تاریخی. من هرگز از تقابل فلسفه با ایدئولوژی هم چیزی نگفته ام. زیرا وقتی نسبت ایدئولوژی با فلسفه معلوم نیست و این دو با هم متباین اند، از تقابل آنها چه بگویم؟ میان امور متباین، تقابل معنا ندارد. یکی از نکاتی که من در نوشته های خودم رعایت می کنم این است که سخن در جای خود بیاید. وقتی خواننده سخن متناسب با وضع مقام را مطلق تلقی می کند پیداست که نادرست و ناموجه بنماید. من می گویم بیایید ایدئولوژی را در جای خود قرار دهیم و البته دشواری این کار را هم می دانم زیرا تا وقتی بنیاد ایدئولوژی ها (اگر بنیادی داشته باشند) را درنیابیم نمی توانیم آنها را در جای خود قرار دهیم و در یافتن اساس ایدئولوژی ها یگانه شدن با جهان موجود است.مشکل بزرگ زمان ما به خصوص در جهان در حال توسعه این است که درباره تفکر با میزان ایدئولوژی حکم می شود، یعنی اینکه باید مبنا و ره آموز تشخیص مصلحت زندگی مردم باشد، تابع سلیقه های یکی و آنهایی می شود. در چنین شرایطی پیداست که جهان توسعه نیافته در سعی خود برای توسعه بیشتر ظواهر تجدد را در کنار هم بگذارد و در جهت قراردادن چیزها و کارها در جای خود که بسیار مشکل است برنیاید. اگر بتوانیم جایگاه و مقام امور و چیزها را دریابیم آن وقت ایدئولوژی در نسبت درست با فلسفه قرار می گیرد.» متن کامل این گفتگو را می توانید در لینک زیر بخوانید.

گفتگو درباره وضع فکری معاصر

ما چه می گوئیم؟

به نام خدا

دبیرخانه هم اندیشی علم دینی توسط جمعی از دانشجویان و طلاب که نزدیک به پانزده سال دغدغه «مطالعه نقّادانه و گفتگوی همدلانه» پیرامون «مساله علم دینی» و «پرسش از نسبت دین و علم»  را دنبال می‌کنند تشکیل شده و از سال ۱۳۹۵ آغاز به فعالیت کرده است. این دبیرخانه در تاریخ ۱۳۹۶/۱۰/۱۵ نامه‌ای خطاب به استاد ارجمند دکتر رضا داوری اردکانی ارسال کرد و در ضمن نامه از ایشان درخواست شده بود که یکی از شاگردان جوان خود را به دبیرخانه معرفی نمایند تا در نخستین نشست هم‌اندیشی علم‌دینی به تقریر دیدگاه ایشان در خصوص علم‌دینی بپردازد. این هم‌اندیشی ۹ تا ۱۱ اسفندماه ۱۳۹۶ و با حضور نمایندگان مؤسسات فعال در عرصه علم دینی و همچنین شاگردان جوان اساتید مطرح در این عرصه برگزار خواهد شد. دکتر داوری بزرگواری کرده و ترجیح دادند در ضمن نامه‌ای به بیان علت عدم مشارکت خود در این هم‌اندیشی بپردازند. دبیرخانه هم‌اندیشی علم‌دینی ضمن تشکر از بذل عنایت استاد و آرزوی بهروزی و سلامت برای ایشان، به رسم ادب، مطالبی را در پاسخ به نامه ارزشمند ایشان تقدیم می‌کند که به پیوست تقدیم می‌شود.

دبیر هم‌اندیشی علم‌دینی

علی محمّدی

۱۳۹۶/۱۲/۷

علم ماهیتی متفاوت با دین دارد

چندی پیش دبیرخانه هم اندیشی اسلامی مستقر در مرکز نوین علوم اسلامی در شهر قم از استاد دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران برای حضور و سخنرانی در نشستی دعوت کرده بود. اما ایشان در این هم اندیشی شرکت نکرد و با صدور پیامی سرگشاده به این دعوت پاسخ داد. داوری اردکانی در این پیام با لحنی صریح تر اعتراض خود را نسبت به بدفهمی های صورت گرفته در باب اسلامی شدن علوم انسانی اعلام کرد.متن نامه رئیس فرهنگستان علوم به این شرح است: باسمه تعالی؛ دبیرخانه محترم هم اندیشی اسلامی، باسلام و درود، از دعوتی که فرموده اید، تشکر می کنم. متأسفانه من توفیق شرکت در نشست علم دینی و علوم انسانی اسلامی ندارم. کسی را هم نمی توانم به عنوان نماینده معرفی کنم. این بحث چنانکه توجه دارید سی سال است که به نتیجه نرسیده است و به نظر نمی رسد که در آینده نیز به نتیجه ای برسد.

توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی

استاد دکتر رضا داوری اردکانی در سرمقاله شماره شصت و چهارم نشریه فرهنگستان علوم که به تازگی منتشر شده است بار دیگر به بحث پراهمیت تجدد و نسبت آن با تاریخ ما پرداخته است. ناگفته پیدا است که مهمترین مسئله تاریخ تجدد ما از منظر داوری اردکانی معطوف به توسعه است. کما اینکه او وضع معاصر ما را نیز ذیل مفهوم فکری توسعه نیافتگی تحلیل و تبیین می کند. رئیس فرهنگستان علوم در بخش آغازین سرمقاله خود می نویسد: « توسعه‌یافتگی مقدمات و سوابقی می‌خواهد و کشورهایی که در زمان ما این سوابق را نداشته‌اند نمی‌توانند توسعه‌یافته باشند. نکته‌ای که توجه به آن ضرورت دارد اینست که توسعه‌یافتگی و توسعه‌نیافتگی در تاریخ جدید معنی دارد یعنی به طور کلی نمی‌توان گفت که هر نظم زندگی هر وقت که بوده اگر مثلاً شباهتی به نظم اروپای غربی نداشته توسعه‌نیافته بوده است. به تمدن‌های قدیم صفت توسعه‌نیافته نمی‌توان داد. تقابل توسعه‌نیافته با توسعه‌یافته به اصطلاح اهل منطق، تقابل عدم و ملکه است. در تقابل عدم و ملکه موضوعی که متصف به صفتی می‌شود یا صفتی از آن سلب می‌شود باید شأنیت احراز آن صفت را داشته باشد.» مشروح مقاله بلند استاد دکتر رضا داوری اردکانی را از طریق لینک زیر مطالعه کنید

خردِ پیشرفت و توسعه

اندیشیدن به غرب

استاد دکتر رضا داوری اردکانی مقاله ای را برای انتشار در کتاب زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني در اختیار انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دادند که در کنار مقالات دیگر چندی پیش در ارج نامه ایشان منتشر شد و در مراسمی از آن رونمایی شد . رئیس فرهنگستان علوم در ابتدای مقاله خود نوشته است: «اگر نوشته لايق مقام او نيست، چه كنم كه بيش از اين استطاعت ندارم، اما سعي كرده‌ام چيزي براي دوست بنويسم كه مناسب باشد. ما دو دوست و همكار، همواره با هم، همدلي‌ها و هم‌سخني‌ها داشته‌ايم و گاهي هم در بعضي مسائل متفاوت مي‌انديشيده‌ايم و نظر داشته‌ايم. از جمله چيزهايي كه من مي‌گفته‌ام و مقصودم در اجمالِ گفته گُم مي‌شده است، انتساب فلسفه به يونان يا يوناني دانستن فلسفه است.  در اين مقاله توضيح داده‌ام كه مراد من از «يوناني دانستنِ فلسفه» چيست. در ادامه می توانید متن کامل مقاله را از لینک زیر مطالعه کنید

چرا به غرب و دربارۀ غرب می‌اندیشم