سیاست پاسخگوی اخلاق نیست

عنوان این اثر را ناشر برگزیده است و معمولاناشران در این امر، ذوق و صلاحیت بیشتر دارند. من خود این کتاب را، حول اخلاق در عصر مدرن نمی دانم. این عنوان را تنها می توان بر برخی مطالب آن اطلاق کرد: تمامی آنها ذیل این نام قرار نمی گیرند. مساله من در حوزه فلسفه، همواره حول یک سوال عمده شکل می گیرد: نظر و عمل با یکدیگر چه نسبتی دارند؟ من در نخستین اثر مکتوب خود، در باب فارابی، همین مراد را دنبال کرده ام و از این روی، به ویژه ، سیاست نزد او را، مدنظر داشته ام. صرف نظر از اینکه تاکنون مطالب انتزاعی زیادی در باب عمل طرح شده است، باید دریافت، عمل، آن چنان که صورت می گیرد، و سیاست، آنچنان که واقع می شود، با فلسفه چه نسبت هایی دارند. فلسفه امروز نمی تواند از حکمت عملی جدا باشد و از آن چشم بردارد. در دنیای امروز، رویکردی دیگر گونه پاسخگو نیست: و اگر فلسفه پرسش هایی حول این موضوع مطرح نکند، مشکلی را حل نخواهد کرد. فلسفه باید مدد کند تا ما دریابیم در چه راهی هستیم.

در باب یونان کوچک

خوشوقتم که در پایان عمر توفیقی یافتم تا در این مکان ارجمند، برای دومین بار خطاب به همشهریان عزیزم، مطالبی را بیان کنم. خیلی اهل مجلس و سخنرانی نیستم یا لااقل با علاقه در مجالس حاضر نمی شوم اما از حضور در این مجلس خیلی خوشحالم و بیشتر از این نظر که یک عده جوان خوش ذوق، اهتمام به احیاء گذشته اردکان کردند . خود من هم از جوانی به این کار مایل بودم، که این مقصود حاصل نشد و وقتی بازار اردکان خراب شد، از نوشتن و مطالعه تاریخ اردکان تقریباً منصرف شدم.  انسان تنها موجودیست که اهل یاد و دوستی است . من تاریخ نویس نیستم، معلم هستم و به تاریخ با نگاه فلسفی می نگرم . ... وقتی بازار اردکان خراب شد همه مردم شاد بودند و شیرینی تعارف می کردند و چیز بدی نبود و همه خوشحال بودند که خیابان احداث می شود. چرا که احداث خیابان را از مظاهر تجدد و پیشرفت می دانستند . برای من مساله، جای تعجب بود و می دانستم که خیابان را جای دیگری هم می شود احداث کرد .... تعلق خاطر من به اردکان، ریشه در وجود من دارد و انسان موجودی است که تفاوتش با دیگر مخلوقات این است که یاد و یادگار دارد .

ایده‌آلیست چهل سال قبل نیستم

هر جامعه‌ای – سکولار یا دینی - علم خودش را دارد، هر چند باید توجه داشت که سکولار بودن به معنای غیر دینی بودن نیست و از سوی دیگر به این معنا نیست که در جامعه دینی، همه چیز دینی است که این به معنای ضد دینی بودن هم نیست.  جامعه دینی می‌تواند بگوید من علمی می‌خواهم که متناسب با مبانی دینی باشد و این مسئله‌ای جدی است که می‌تواند همچون یک پرسش مورد توجه قرار گیرد. اما در اینجا باید پرسید منظور از این سخن چیست؟ آیا ممکن است علم، دینی شود؟ آیا ممکن است ریاضیات و علوم اجتماعی دینی شوند؟ و اگر فرض هم بگیریم که چنین می‌شود چگونه این امر ممکن است؟

روشنفکری دینی و مدرنیته

قریب به 80 سال از عمر اصطلاح روشنفكر می‌گذرد. دوره‌ای از تاریخ اروپا است كه دوران روشنگری یا منورالفكری نام دارد. در آغاز دوران آشنایی ما با تجدد اروپایی، نویسندگان ما هم اصطلاح منورالفكر را به كار می‌بردند. كسانی مانند میرزاآقاخان كرمانی، ملكم‌خان، آخوندزاده و... از جمله این نویسندگان‌اند. عمر منورالفكری، عمر رسمی منورالفكری، چندان طولانی نبود. در اوایل همین قرن هجری شمسی، منورالفكری كمی دچار ركود شد، حتی بعضی از تعطیلی آن سخن گفتند و چیز جدیدی جای آن را گرفت كه هم از لحاظ لفظی و هم از لحاظ معنوی با آن مناسبت داشت و آن چیزی نبود جز: روشنفكری. روشنفكری ترجمه ‏intellectual‏ بود.

جایی که حقیقت هست، تطبیق نیست

فلسفۀ تطبیقی مفهومی است بسیار دشوار و مبهم تا آنجا که اکثر صاحب نظران آن را یک امر زائد دانسته اند. کسانی هم گفته اند که فلسفه تطبیقی تاریخی  تاریخ فلسفه دارد و همزاد فلسفه است اما من معتقدم که فلسفه تطبیقی سابقۀ طولانی ندارد زیرا نام فلسفه تطبیقی در زبان متقدمان نیامده است و چیزی که نام ندارد، نیست و هر چه هست، نام دارد. ابن عربی نیز در فصوص الحکم همۀ موجودات را مظهر اسما حق دانسته است پس موجودات اسم اند. لازم است بدانیم که عمر تاریخ فلسفه حدود دویست سال است و آن چه در قدیم وجود داشته، تاریخ فلاسفه بوده است. مثل تاریخ الحکمای یا تاریخ فلاسفه دیوژن راگوسیوس فلسفۀ تطبیقی هم مانند تاریخ فلسفه یکی از محصولات جهان مدرن است. به اعتقاد من هر جا حقیقت هست، تطبیق معنا ندارد.

فردید غریب بود

گفته می‌شود شاگردان  فردید بیست سال در جمهوری اسلامی حکومت را تعیین می‌کرند در صورتی که اکنون کسانی که سیاسی‌ترند با او مخالفند و کسانی که به او نزدیک‌تر هستند مناصب حکومت را در دست ندارند یکی از اوصاف دکتر فردید، غربت او بود. من ناشکری نمی‌کنم، در این بزرگداشت بزرگوارانی لطف کردند و آمدند، اما از حدود پنجاه و چند سال پیش که من با فردید آشنا شدم، او را تا پایان عمرش غریب دیدم و هم اکنون هم این غربت ادامه دارد. من فقط یک معلم هستم که با فلسفه زندگی می‌کنم و اهل سیاست نیستم. من مثل هر شاگرد دیگری به دکتر فردید احترام می‌کردم و می‌کنم و هر چه از ایشان دیدم، پذیرفتم و تحمل کردم. به هر حال وقتی پنجاه ‌سال از کسی چیزی می‌آموزی ممکن است گاهی مشکل در روابط و مناسبات پیش بیاید.

فلسفه فوکو خواب آور نیست

فلسفه در اصل راهی سخت و دشوار است. فلسفه پناهگاه نیست و نوازش نمی کند ولی ما به این دشواری و سختی نیاز داریم. از فلسفه توقع زیادی نباید داشت. فلسفه با درد زائیده میشود و با درد میماند. به این جهت است که هیچ فیلسوفی نیست که در زمان خود آسوده زندگی کرده باشد. گاهی ممکن است که فلسفه فیلسوف را تسلی بدهد اما ابتدا بنیاد هستی را زیر و زبر میکند. تفکر، شعر، دین و هنر بنیاد هستی انسان را زیر و زبر می کنند

سیر وحدت دین و فلسفه

ملاصدرا به استناد کتابی، تفاوت سیاست و شریعت را بیان کرد. ولی عده‌ای اشکالی مطرح کردند که طرح تاریخ فلسفه اسلامی که از فارابی شروع شد طرح یگانگی دین و فلسفه است. در حقیقت این طور تلقی می‌شود که این یگانگی این طور است و باید درملاصدرا هم این مسیر را دید. پس چگونه است که ملاصدرا در کتاب شواهد ربوبیه به صراحت فصلی تحت عنوان فرق نبوت، شریعت و سیاست باز می‌کند؟در این زمینه باید چندنکته را یادآور شد. اول اینکه سیاست همیشه و همه جا به یک معنا نبوده است.

فرهنگستان وظیفه اش تولید علم نیست

خیلی متشکرم که به من فرصت دادید چند دقیقه ای در مجلس شما سخن بگویم و از برگزارکنندگان و شرکت کنندگان در همایش تشکر کنم. البته اگر دعوت هم نمی فرمودید وظیفه داشتم که بیایم و عرض ادب کنم. ترتیب دادن این مجالس کار بسیار خوبی است و جزء مهمی از وظایف فرهنگستان نیز تشکیل این مجالس است و بحث هایی که در این مجالس می شود می تواند راهگشا باشد. ما هر کدام بنا به تخصص خودمان و در دانشگاه خودمان به آموزش و پژوهش و به علم تخصصی خودمان می پردازیم.

سیاست معمولاً دل خوشی از فلسفه نداشته است

از لطفی که امشب از سوی بزرگان و دانشمندان کشور به من شد سپاسگزار و خرسندم. این اولین بار نیست که مورد لطف و مهربانی قرار می گیرم اما هرجا و هر وقت که کسی ستایشی از من کرده و مثلاً حسنی در نوشته و گفته ام یافته و چیزی از آن بمن گفته است، سر شرمساری بزیر انداخته ام. می دانم که خجالتی بودن حسن نیست یا لااقل روان شناسان آن را حسن نمی دانند.