طباطبایی در دوره ای که برهوت بی وطنی گسترش می یابد به وطن می اندیشد

من در مورد ایران تحقیقی نکرده ام که اینجا گزارشی از آن بدهم اما چون ایران در نظر و اندیشه های آقای دکتر طباطبایی، که این مجلس برای ادای احترام به ایشان تشکیل شده است، جلوه خاص دارد، من هم برای ادای احترام به ایشان از بستگی به ایران می گویم. نسبت من با ایران نه احساساتی صرف است و نه با عقل انتزاعی به ایران می اندیشم. یعنی احساسات ایران پرستی و فخر جویی و سودای تجدید عظمت روزگاران گذشته ندارم. جهان وطن هم نیستم که بگویم به عنوان یک فرد آزاد تفاوت نمی کند که کجا باشم و هرجا باشم مهم این است که آزاد و از حقوق بشر برخوردار باشم.

سه ساحت زندگی بشر

وقتی یک دانشجوی فلسفه درباره کیفیت سخن می گوید توقع اینست که از معنی منطقی و فلسفی آن بگوید ولی در اینجا کیفیت به معنی رایج آن در نظم تولید و تجارت منظور است. کیفیت به معنی چگونگی است و مفهومی عام است که آن را تعریف نمی توان کرد. هر چند که آن را در موارد خاص و در ساخته های فرهنگی و صنعتی و حرفه ای و اداری و حتی در رفتار و گفتار مردمان می توان دید و بازشناخت. گزارش هایی که درباره کیفیت (که پیداست مراد کیفیت مطلوب در کالاهای تولیدی است) و لزوم رعایت قواعد و شرایط حصول آن در این مجلس ایراد شد، همگی مفید و راهنماست.

اومانیسم صرف یک رای یا نظر نیست

اومانیسم برای من از جوانی یک مسئله بوده است و دوستان و نزدیکانم می دانند که چه گرفتاری هایی با آن داشته ام و مخصوصاً وقتی اومانیسم تبدیل به یک شعار و برچسب شد، این گرفتاری شدت پیدا کرد. وقتی نویسنده نامدار فرانسوی سارتر یک سخنرانی ایراد کرد و در آن صورت زمخت و خشنی از اومانیسم به دست داد، طبیعی بود که اومانیسم به یک شعار مبدل شود چنانکه بعد از آن کسی کتابی نوشت و جامعه شناسی را اومانیست دانست و ... اومانیسم یعنی چه؟ زمانی که دانشجوی لیسانس بودم، دکتر عیسی صدیق اومانیسم را در کتاب درس تاریخ فرهنگ ایران و اروپا یکبار فرهنگ پژوهی ترجمه کرده بود اما در چاپ بعدی کتاب این اصطلاح را به بشردوستی تغییر داد ولی اومانیسم نه فرهنگ پژوهی است و نه بشردوستی.

اهل فلسفه با هنرمندان نسبتی دو‌گانه دارند

اهل فلسفه با هنر و هنرمندان نسبتی دو‌گانه دارند من خودم را در جانب هنر می‌دانم. هنر تقلید نیست و کمال آدمی را نشان می‌دهد. ما چنان که باید عزت و قدر هنر را نمی‌دانیم و با هنر تعارف می‌کنیم. ما به فردوسی احترام می‌گذاریم اما نمی‌دانیم که او کیست؟ ما نمی‌دانیم جایگاه سعدی کجاست و اگر سعدی نبود زبان فارسی کجا بود؟ یکی از بزرگترین دانشمندان ما قطب‌الدین شیرازی و معاصر سعدی است. مینیاتور با شعر ارتباط دارد. مینیاتوریست نمی‌تواند اهل شعر نباشد. کاری که بهزاد کرده سراسر غزل و مینیاتور است. حضور بنده در این مراسم بخشی به دلیل ارادتم به مولف این کتاب است و جایگاه مولف کتاب از شیوه سخنان وی پیدا بود. امروز خوشحالم که همچنان مولفان جوانی هستند که دغدغه کتاب و پژوهش و مطالعه و هنر را در وجود خود دارند.

باید بیندیشیم چرا وضع اخلاقی خوبی نداریم

رضا داوری اردکانی در ابتدای سخنانش اظهار داشت: تعلیم و تربیت و اخلاق به هم پیوسته اند، هر چند که اخلاقی بودن را نمی ­توان آموخت. آنچه در اخلاق آموختنی است اوصاف صفات و فضایل اخلاقی است. اخلاق با تذکر به وجود می‌ آید. بسیار خوبست که فضایل اخلاقی در وجود آدمی ملکه شود و البته صاحبان این ملکه رفتار خوب و اخلاقی دارند اما اخلاق برایشان عادت شده است. اینها شاید در شرایط سخت که باید تصمیم اخلاقی بگیرند همیشه از عهده برنیایند. به این جهت است که می­ بینیم صاحبان زهد و تقوا چون همه زشتی ­ها و ناروایی ­ها را با عادات اخلاقی خود می ­سنجند در برابر ناروایی ­های ناآشنا هیچ تکلیفی احساس نمی ­کنند و ساکت می ­مانند.

پیدا و پنهان عقل

از احسان و لطفی که به من فرمودید، تشکر میکنم. شاید بد نباشد که ابتدا درباره روش کار خود مختصری عرض کنم. من وقتی چیزی مینویسم قصدم اثبات یا رد رأی و نظری نیست بلکه مراد فهمیدن است و سعی میکنم فارغ از مخالفت و موافقت های رسمی بنویسم و فلسفه را با سلیقههای سیاسی میزان نکنم. البته موافقت و مخالفت در زندگی عادی چیز بدی نیست بخصوص در این زمان که سیاست همهکاره است نمیتوان از آن برکنار بود. من هم فارغ از سیاست نیستم اما آنچه می نویسم برای رد یا تأیید یک سیاست نیست زیرا با اینکه کتابهای فلسفه پر از مخالفت و موافقت است فلسفه با تفکر ابتدا می-شود و در تفکر قصد مخالفت و موافقت نیست معهذا صرفنظر از اجمالی که در گفتهها و نوشتههایم وجود دارد گاهی به رسم بزرگانی مثل سبزواری  هنوز مسئله را طرح نکرده، نظر خود را میگویم و مینویسم.

فردید در این دنیا احساس غربت می کرد

بنده در سال ۱۳۳۶ با مرحوم فردید از طریق مرحوم مهدوی آشنا شدم به این شکل که یک روز وقتی با مرحوم مهدوی کلاس داشتیم ایشان آقای فردید را هم همراه خود آوردند و از ایشان خواستند که برای ما حرف بزند بنده با اینکه هیچ چیز از حرف هایشان نفهمیدم ولی علاقمند ایشان شدم. ترجمه های مرحوم فردید نظیر نداشت به طوری که مرحوم یحیی مهدوی که یکی از بهترین مترجمان کشورمان هستند و کتاب «مابعدالطبیعه» را ترجمه کردند می گوید وقتی ترجمه مرحوم فردید را از این کتاب می خوانیم طوری از خواندن آن لذت می بریم که گویی ترجمه نمی خوانیم و کتاب تالیف خود ایشان است.

بدون تفکر نظم و عقل و صلاح وجود ندارد

فلسفه یا به طور کلی تفکر لازمه اعتدال و نظم و درست زندگی کردن است. یعنی بدون تفکر نظم و عقل و صلاح و سلامت وجود ندارد. اینکه در دوران جدید میان علم و فلسفه و اخلاق و سیاست جدایی افتاده است امری است که متفکران باید در باب آن تأمل کنند. البته گرفتاری-هایی از این قبیل همواره بوده است زیرا ما محدودیم و اقتضای محدودیت افتادن در بند تعارض ها و تضادها است. نکته ای که باید به آن توجه شود این است که عقل همواره و در همه دوران ها به یک معنی نبوده است. آنچه اکنون و در زمان ما نام خرد و عقل دارد بیشتر همان نظم و هماهنگی است که در نظم اداری و رفتار و گفتار عمومی وجود دارد و وقتی به علم و فهم می آییم عقل، بیشتر با هوش اشتباه می شود. هوش یک امر بیولوژیک و ژنتیک است اما عقل امر عمومی است.

علم با نظر سیاسی ساخته نمی‌شود

علوم انسانی و فلسفه در کشور ما گرچه باهم بیگانه نبودند اما رفاقت و نسبتی هم باهم نداشتند. مرحوم استاد دکتر غلامحسین صدیقی به ما فلسفه یونان و جامعه شناسی درس می‌داد. در آن زمان هنوز علوم اجتماعی وجود نداشت؛ نه فقط دانشکده علوم اجتماعی نبود بلکه گروه‌های مربوط به این رشته هم بعدها تشکیل شد. در آن سال‌هایی که ما دانشجو بودیم، این رشته تنها در فلسفه تدریس می‌شد. عنوان «جامعه شناسی» (سوسیولوژی) نام عجیبی است که «آگوست کنت» آن را با ترکیب لفظ یونانی و لاتینی ساخت. مرحوم غلامحسین صدیقی هم به خوبی آن را به «جامعه‌شناسی» ترجمه کرده است. این رشته (علوم اجتماعی) در انگلستان و فرانسه قوام پیدا کرد، البته این را هم بگویم که این رشته در این کشورها در شرایط خاص قوام پیدا کرد. قوام پیدا کردند تا به حل تعارضات بپردازد.

سعدی به ایران قدیم توجه دارد

اینکه سعدی و کنفوسیوس چه نسبتی با هم دارند، ماجرایی دشوار و آسان است. دشوار از این جهت که جهان کنونی شرق را به دشواری می شناسد و تفسیری که از تفکر چینی و تفکر شرق دور به طور کلی می شود، تفاسیری است که جای حرف و بحث دارد یا لااقل برای من جای تامل دارد. اگر بخواهم بیان فلسفی این حرف را بگویم باید اشاره کنم که جهان متجدد از لایه های متفاوت تجدد، قرون وسطی، تفکر یونانی و... باید بگذرد تا به تفکر شرقی برسد و این مساله بسیار دشواری است. حکما هرجا باشند، هر وقت باشند و متعلق به هر دورانی باشند، در جایی به هم می رسند و هم زبانی پیدا می کنند. همه حکما، انبیا و متفکران و شاعران در عین اختلاف هایی که با یکدیگر دارند، در جایی با هم، هم زبانی پیدا می کنند. بنابراین ما می توانیم بین سعدی و کنفوسیوس هم هم زبانی ها ببینیم.