دکتر مجتهدی عمر صرف فلسفه کرد

می دانید بیش از پنجاه سال همراهی و هم داستانی چه اهمیتی دارد. دکتر مجتهدی جایگاهی پیش ما دارند که لایصف است. آنچه می گویم خیلی ساده است، هیچ تکلفی در آن نیست و راحت حرف می زنم. در مورد دکتر مجتهدی راحت می توانم حرف بزنم و هیچ شائبه ای هم در گفتارم نیست. ما بیش از پنجاه سال با هم همراه و هم داستان بودیم. اهل فلسفه با هم اختلاف رای و نظر هم دارند اما این اختلاف دوستانه است. به تعبیر «یاسپرس» نزاع علم عاشفانه و دوستانه است.

ایران تاریخی و فرهنگی- ایران سیاسی

ایران با اینکه یک موجودیت واحد است همواره شئون متفاوت اما به هم بسته سیاسی و فرهنگی و تاریخی داشته است. در زمان های دور شأن سیاسی آشکارتر بوده اما در دوره اسلامی لااقل تا زمان صفویه با اینکه رسوم سیاسی سابق کم و بیش محفوظ بوده، شاأن فرهنگی ایران جلوه بیشتر پیدا کرده است. در دوران صفویان ایران فرهنگی و ایران سیاسی در عرض یکدیگر قرار گرفتند اما با پیش آمد مدرنیته و مخصوصاً ظهور حکومت های ملی و نظام های جدید سیاسی لفظ کشور معنی تازه یافت و در قاموس سیاست جا گرفت. در حدود یکصد و پنجاه سال پیش با انقلاب مشروطیت در سرزمین ما و در زبانمان کشور جای مملکت و ممالک محروسه را گرفت و ایران به عنوان وطن بیشتر رنگ سیاسی پیدا کرد. اگر در قدیم ظهور و جلوه سیاسی ایران بیشتر بر فرهنگ مبتنی بود، در دوره جدید سیاست کم و بیش از فرهنگ استقلال جست و به بنیاد خود کم اعتنایی کرد. مع هذا چون هیچ سیاستی بی مبنا نمی تواند باشد آنچه ایران را راه می برد هنوز هم فرهنگ و هنر و تفکر ایران است. اگر گاهی احساس می کنیم که با این فرهنگ و هنر و تفکر بیگانه شده ایم، بکوشیم بر این بیگانگی غلبه کنیم.

ملاحظاتی درباره مشروطیت

در مورد مشروطیت سخن بسیار است. یکی هم اینکه مشروطیت را منورالفکرها منحرف کرده اند. معنی سخن اینست که مشروطه گیاهی است که از زمین ایران و در هوای اسلام روییده و با سیاست و دموکراسی در جهان متجدد نسبتی نداشته است. حتی اگر این سخن درست نباشد در اینکه بسیاری از ماخواستار دنیایی هستیم که جوهره و ساختارش غربی نباشد تردید نمی توان کرد. اینها با توجه به اینکه اکنون تجدد همه جا را تسخیر کرده است،قاعدتاً باید فکر کرده باشند که راه رسیدن به این جهان کدامست و چگونه می توان آن را گشود و اگر این گشایش مقدور است به چه شرایطی بستگی دارد و پیش از آن باید معلوم باشد که دنیای متجدد غربی چیست و چگونه قوام یافته و اکنون در چه وضعی قرار دارد و ما با آن چه نسبتی داریم و اگر باید و بتوان از آن آزاد شد، این آزادی چگونه ممکن می شود و چه کسانی با چه اوصافی از عهده آن برمی آیند.

کجا هستیم؟ سوال تاریخی است

آخرین سخنران مراسم اهداء سومین دوره جایزه رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم بود. داوری اردکانی گفت: این از احسان آنان به من بود اما آنها زحمتِ این جایزه را برای فلسفه می کشند و البته که لطف و احسان به من هم هست.بنده اگر بخواهم راجع به فلسفه و آینده چیزی بگویم مطلبی مشکل است به خصوص که در وضعیت خاصی قرار دارم و نمی دانم چطور این وضع خاص را توضیح دهم. نه فلسفه می نویسم و نه روزنامه، با این حال کسی که فلسفه می خواهد، می گوید آنچه که نوشتم روزنامه است و کسی که روزنامه می خواهد، می گوید این فلسفه نیست. من آگاهانه این گونه می نویسم، فیلسوف به این نوشته می گوید آکادمیک نیست.

فلسفه و فضای مجازی

تکنولوژی را معمولاً شبکه ای از ابزارها و ماشین ها و ابزار فنی می دانند که آدمیان به مدد علم و مهندسی آنها را به عنوان وسیله ای برای آسان کردن کارها و رسیدن به مقصودهای خود می سازند. گاهی نیز تکنولوژی به شیوه های فنی ساختن و پرداختن ابزارها و وسایل اطلاق می شود. این وصف از آن جهت که ما وسایل تکنیک را به کار می بریم درست است اما عیبش اینست که ما را به این توهم دچار می کند که این وسایل و روش ها را با اختیار یا بر اثر پیشرفت قهری ساخته و ابداع کرده ایم و با آنها هر چه بخواهیم می کنیم و هر وقت بخواهیم از آنها رو می گردانیم یا از میان آنها صرفاً مفیدها را برمی گزینیم و مضرها را وا می گذاریم. از لوازم این توهم یکی هم اینست که لابد اگر تکنولوژی مضر وجود دارد آن را بدان و فاسدان به قصد سوءاستفاده ساخته اند. گویی از یاد برده ایم که بمب های اتمی و هیدروژنی و سلاح های میکروبی و شیمیایی و همه تکنولوژی-های خطرناک را بعضی از بزرگترین و بافرهنگ ترین دانشمندان اروپا و امریکا ساخته اند.

ترجمه‌های فولادوند با آگاهی از عمق فلسفه است

ترجمه آثار فلسفی در دوره ناصری آغاز شد و محمدعلی فروغی یکی از کسانی بود که به ترجمه در این زمینه پرداخت.زمانی که فروغی سراغ ترجمه کتاب‌های فلسفی رفت، خود فلسفه نخوانده بود اما در سال‌های پایانی عمر کوتاهش به آموختن فلسفه پرداخت. همچنین بعدها در دهه 30 برخی استادان فلسفه آموخته مانند دکتر لطفی و دکتر کاویانی به ترجمه آثار فلسفی پرداختند و در این میان دکتر لطفی به آثار تاریخ فلسفه از جمله اثار افلاطون پرداخت و آثار این حوزه را تا رنسانس به زبان فارسی برگرداند. در میان مترجمان افرادی بودند که هم زبان متن را بلد بودند و هم به فارسی احاطه داشتند.

محمدعلی فروغی  و یادداشت های پاریسش

در سالهای اخیر از محمدعلی فروغی بسیار گفته اند و این گفتن ها نه بی مناسبت بوده است و نه  زائد زیرا فروغی چه او را دوست بداریم و چه دوست نداریم، یکی از مؤثرترین و جامع ترین شخصیت های سیاسی- فرهنگی دوران مشروطیت تا سال 1321 هجری شمسی است. انتشار یادداشت های روزانه سفر کنفرانس صلح پاریس (دسامبر 1918- اوت 1920) بهانه ای شده است که یکبار دیگر از فروغی بگویم.

فلسفه تنها یکی از چهار قسم تفکر است

چند سال پیش، قصد داشتم رساله‌ای با عنوان «درباره فلسفه» بنویسم درباره اینکه «فلسفه چیست؟» از این رو، به بعضی از آثار مراجعه کردم که از قضا، یکی از آنها رساله «فلسفه چیست؟» هایدگر بود. این کتاب، عبارت‌های مشکلی داشت و من با توجه به آشنایی اندکی که با فلسفه اسلامی داشتم می‌خواستم این اثر را با اصطلاحات خودمان ترجمه کنم. از آنجایی که من نوشته‌هایم را چندین بار می‌خوانم و در نهایت هم نمی‌پسندم و آن را رها می‌کنم از قضا، این رساله را زیاد نخواندم و آن را از فرانسه ترجمه کردم چراکه آلمانی نمی‌دانستم. قصدم از بیان این جزئیات این است که بگویم در ترجمه این اثر چندان دقت به خرج ندادم.

دانشگاه باید به اقتضاء طبیعتش عمل کند

خوشوقتم که فرصت یافته ام در حضور استادان و دانشگاهیان نکاتی در باب دانشگاه و آموزش و پژوهش بگویم. دانمشگاه مثل مدارس قدیم صرفاً وظیفه آموزش ندارد بلکه باید به پژوهش هم بپردازد. از قرن هجدهم یعنی از همان ابتدا که دانشگاه (یونیورسیتی) به وجود آمد بنا بر این بود که آموزش و پژوهش توأم باشد و تعادل میان این دو حفظ شود. ضامن این تعادل را هم فرهنگ می دانستند. دانشگاه می بایست چراغی در راه ساختن و پیشرفت جامعه جدید باشد. ما که دانشگاه تأسیس کردیم به یک اعتبار نمی توانستیم دانشگاه نداشته باشیم اما چندان نیازی هم به آن حس نمی کردیم یا نیازمان بیشتر نیاز حیثیتی بود. به این جهت دانشگاه ما همان مدرسه قدیم بود که در آن علوم جدید تدریس می شد و پژوهش در آن جایی نداشت. از حدود پنجاه سال پیش کم و بیش پژوهش هم جایی در دانشگاه پیدا کرد و در دهه¬های اخیر اعتنای به آن بیشتر شد.

ملاحظاتی کوتاه در باب آینده نگری

آینده نگری گرچه سابقه یکصد ساله دارد و قواعدش کم و بیش تدوین شده است یک علم نظری نیست یعنی علمی نیست که آن را در مدرسه بیاموزند و در همه جا یکسان به کار برند. اگر ژاپن با شرایط اقلیمی نه چندان مساعد تا حدودی توانایی آینده  نگری دارد و کشورهای با امکان  های مادی کافی و شرایط مساعد از عهده آن برنمی آیند لابد آینده  نگری شرایط و اسباب و عللی می  خواهد که همه جا نیست یا موانعی هست که  افق آینده را می  بندد و چشم  ها آن را نمی  بینند. آینده  نگری علم عملی به معنی اصطلاحی آن هم نیست که شامل اخلاق و سیاست و تدبیر منزل می  شده است بلکه علم عمل است.  به عبارت دیگر آینده -نگری محصول خردی است که از آن به خرد عملی و فضیلت عقلی تعبیر شده است. این خرد را با هوش و علم اشتباه نباید کرد زیرا هوش امر روان  شناسی و فردی است و علم رسمی هم آموختنی است اما خرد و خردمندی در نظم عمومی و زندگی اجتماعی و فهم تاریخی ظاهر می  شود.