معرفی فرهنگ ایران به جهان

متعهد به حقیقت

من ۶۶ یا 67 سال پیش ایشان را برای اولین بار زیارت کردم. ایشان در آن زمان 30 سال داشتند و آمده بودند که به پیشنهاد دکتر مصدق، در شهر یزد نماینده مجلس شوند. روزی در خانه پیری ایشان زیارت کردم. دو روحانی که هر دو علاوه بر فضایل علمی، بسیار مؤدب بودند. گو بالاخره تقابل پیری و جوانی است اما من متعجب بودم که چرا پیر، این قدر برای جوان احترام قائل است. البته می‌دانستم مرحوم حائری فرزند بنیان‌گذار حوزه علمیه قم است، اما این همه احترام، برایم غیرعادی بود. در این زمینه پرسش کردم و پیر ما چنان در فضایل مرحوم حائری حرف زدند که در نظر من یک فیلسوف و فقیه بزرگ تصویر شد که آینده درخشانی در علم دارد. آن‌جا بود که فهمیدم ایشان نمایندگی مجلس را نمی‌پذیرد.هم مرحوم آقای بروجردی و هم دکتر مصدق به آقای حائری علاقه داشتند و ایشان نیز به آن دو بزرگوار علاقه روشنی داشتند.

جمع میان اخلاق و سیاست

مرحوم صدیقی استادی بود که هم آموزش می‌داد و هم تأثیر می‌گذاشت. برای من دکتر صدیقی یک نمونه و مثال است. او  در حوزه جامعه‌شناسی به دورکهایم تعلق خاطر داشت. ما خیلی ساده می‌توانیم برچسب پوزیتویسم را به دورکهایم بزنیم، اما این لفظ بر همه یکسان اطلاق نمی‌شود و این برچسب‌ها نباید مایه تخفیف افراد شود. مرحوم صدیقی کم و گزیده می‌نوشت و نمونه نثر فارسی بود. در خطابت کم‌نظیر بود و وقتی که تدریس می‌کرد، کل کلاس محو و مات سخنان ایشان می‌شد. صدیقی شدن آسان نیست. او فردی مؤدب و در عین حال صریح بود و توانسته بود سیاست را با اخلاق جمع کند، ایران را دوست داشت و می‌شناخت، مورخ و ادیب بود و با فلسفه آشنایی بسیار خوب داشت.

تواضع و وظیفه‌شناسی دو ویژگی بارز مرحوم دکتر احمدی بود

رئیس فرهنگستان علوم تواضع و وظیفه‌شناسی را از امتیازات بارز دکتر احمدی دانست و گفت: نمی‌توانم بگویم با هر چه کردند و هر چه گفتند موافقم اما می دانم که مرحوم دکتر احمدی هر چه گفت و کرد با نیت خیر بود. دکتر رضا داوری اردکانی در مراسم چهلمین روز درگذشت حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر احمد احمدی که هفته گذشته در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد، تحمل مرگ دوست در هر سن و سال را بسیار مشکل توصیف کرد و گفت: ما در سنت گرامی اسلام یاد اموات را گرامی می‌داریم و به نیکی از آن‌ها یاد می‌کنیم، اما ذکر خیر دکتر احمدی حکایت از بزرگی شأن و قدر آن مرحوم داشت.

سنت‌گرایان صد علم نیستند 

در ابتدا خوب است بدانیم که چیزی که از آن تحت عنوان سنت گرایی تعبیر می کنیم از کجا و کی به وجود آمده است. لفظ سنت گرایی در زمان رنسانس به وجود آمده است، اما پسوند «گرایی» را اولین بار آقای هوشیار استفاده کرد و دکتر آریان پور آن را گسترش داد. البته بنده اصلاً این لفظ را دوست ندارم و با آن تا به حال کنار نیامده ام؛ اگر چه امروزه از آن بسیار در کنار هر کلمه ای استفاده می شود. این تعبیر باعث شده تا ما سنت و مدرنیته را بد فهم کنیم.

فلسفه، پرستش و نیایش

به نظر من مسئله این نیست که فیلسوف نیایش می‌کند یا نمی‌کند، چون برخی فکر می‌کنند نیایش کار اهل ایمان و عشق و فلسفه کار اهل عقل است. زبان فلسفه، زبان آداب‌دانی و عقل است و این عقل بنیادی دارد که این آغاز، آغاز همه چیز مثل آغاز علم و وجود است. نکته‌ای که مهم است، این است که ما معمولاً به آنی که در ما اتفاق می‌افتد، توجه نداریم درحالی‌که همه چیز به آن ربط دارد. فیلسوف هم سخن فلسفی را از آنجا یاد می‌گیرد. برخی می‌پرسند آیا فلاسفه اهل نیایش و دعا هستند؟ در پاسخ باید گفت «برخی فیلسوفان الهی هستند و برخی هم الهی نیستند. در تاریخ فلسفه اولین کسانی که به نیایش توجه کردند، رواقیون بودند. آنها جمع دین و فلسفه را مطرح کردند. اساس نیایش این است که من، فقیر اِلی‌الله هستم.

فلسفه اسلامی و ارتباط ایران و اروپا

بسیار خوشوقتم که فرصت یافته ام نکته ای چند در باب گذشته و آینده وضع میان‌فرهنگی فلسفه دوره اسلامی با تأکید بر تفاوت های این فلسفه با فلسفه استادان یونانی بنیانگذار فلسفه بیان کنم. کاش می توانستم در مجلس گرامی شما حاضر شوم و ملاقات به یاد ماندنی با پروفسور گئورگ اشتنگر را تجدید کنم و از محضر ایشان و دیگر استادان و صاحبنظران شرکت کننده در کنفرانس بهره مند شوم. می دانیم که فلسفه منشأ چه تحول بزرگی در تاریخ بشر بوده و اثر بزرگی در نزدیک شدن فرهنگ ها به یکدیگر و ظهور فرهنگ جهانی داشته است. درست است که اندیشه تاریخی در آغاز تفکر فلسفی جایی نداشته و در این اواخر و در دوره جدید ظاهر شده است اما فلسفه از آغاز، به زمان و تاریخ و فرهنگ تعلق داشته است. به آثار افلاطون و ارسطو نظر کنیم تا دریابیم که تفکر آنان اشکارا ناظر به پایدیای یونانی برای طرح بهترین نحوه زندگی در بهترین مدینه ممکن بوده است. اگر ارسطو گفت الهیات اشرف علوم است زیرا که بی سودترین آنهاست، نمی خواست بگوید که الهیات با وجود و زندگی بشر نسبت ندارد، بلکه نظرش این بود که کمال آدمی نه در سود و سودا، بلکه در گذشت از آنهاست. علم در نظر فیلسوف دانستنی های پراکنده و جدا از یکدیگر نیست، بلکه یک وحدت است و این وحدت از بالاترین تا پست ترین مراتب وجود را در بر می گیرد.

تکلیف مان با علوم انسانی مشخص نیست

حدود بیست سال است که علوم انسانی به تدریج مسأله ما شده است. علوم انسانی مربوط به جهان مدرن است. این که ما جهان مدرن را تأیید نمی کنیم، یک چیز است اما اینکه جهان فعلی یک جهان مدرن است،  چیز دیگری است. به عنوان مثال ما سکولاریسم را قبول نداریم اما نظم جهان سکولار است، بنابراین اگر قرار باشد هر چیزی را قبول نداریم بگوییم وجود ندارد، گرفتاری ایجاد می شود. لذا یا چیزی که هست تصدیق و یا اگر نمی خواهیم باشد برایش چاره اندیشی می کنیم. در مواضع عمل وقتی بین دوراهی قرار می گیریم باید کاری را انجام دهیم که می توانیم انجامش ندهیم. من مطلقاً مجبور نیستم همانطور که مطلقاً مختار نیستم. مثلا بنده اختیار پرواز ندارم و یا مثلاً اختیار یک شبه دانشمند شدن را ندارم. جهان جدید امکان هایی دارد که با امکان های جهان قدیم متفاوت است. جهان جدید نظم معین، انسانی و دقیق ندارد ولی نظام های قدیم از نحوه ای از ثبات برخوردار بودند. آداب و رسوم، ترتیبات و نحوه معاش در جهان قدیم ثابت بود. امروز جوانی که ۲۰ ساله است در فضایی زندگی می کند که با فضای به دنیاآمدنش زمین تا آسمان فرق دارد. جهان در این ۲۰ سالی که او به دنیا آمده، دگرگون شده است. جهان مدرن، جهان نو شونده و متحول شونده است.

هیچ زمانی برنامه هماهنگ توسعه کشور نداشته‌ایم

استاد دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم در افتتاحیه همایش گرامیداشت روز جهانی آینده، ضمن تشکر از آقای دکتر اسحقا جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری و رئیس هیئت امنای فرهنگستان ها بابت تشریف فرمایی در فرهنگستان و حضور در جمع دانشمندان و نخبگان و نیز تشکر از آقای دکتر منصور غلامی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، در ابتدای سخنان خود در مورد فرهنگستان علوم و سختار آن و نیز مرکز مطالعات علم و فناوری فرهنگستان علوم که بانی این همایش است توضیحاتی بیان کرد. دکتر داوری اردکانی در ادامه سخنانی با موضوع آینده ایراد کرد و بر ساختن آینده و تدوین برنامه توسعه هماهنگ تأکید نمود و گفت: در صورتی که آینده را نسازیم، اکنون را تکرار می‌کنیم.

خرد توسعه، خرد هماهنگ ساز و سازنده است

توسعه مطلبی نیست که فقط اهل فلسفه به آن پرداخته باشند. مباحث مربوط به توسعه نیافتگی بیش از هر جای دیگری باید در خود کشورهای توسعه نیافته مطرح و بررسی شود. راه توسعه یعنی راه ساختن جهانی که مدیر و مدبرش بشر است. راه جهانی که با عقل خاصی ساخته و اداره می شود؛ گاهی فلان متکلم را سرزنش می کنیم که حرف مخالف علم زده است اما باید دقت داشته باشیم که علم به معنای چیزی که امروز وجود دارد در حدود ۳۰۰، ۴۰۰ سال است که به وجود آمده علم امروزی دنباله علم یونانی نیست بلکه طرح تازه ای است که در قرن ۱۷ به وجود آمده و تا قبل آن هم وجود نداشته است ما این علم تازه را از اروپا گرفته ایم. راه توسعه راه اروپایی است چون اروپا راه توسعه را گشوده است. ما اصطلاح توسعه نیافته را در نسبت به غرب متجدد به کار می بریم وگرنه ایران زمان غزنوی، صفوی و ... نه توسعه یافته بوده و نه توسعه نیافته چون اصلا بحث توسعه مطرح نبوده است.