درد توسعه نیافتگی در دوران تجددمآبی

روسو در جایی نوشته است از مجموعه خانه ها مدینه ساخته می شود و از مجموعه شهروندان یک شهر پدید می آید. آتن و دیگر مدینه های یونانی مجموعه افراد نبودند زیرا در آن زمان در یونان هنوز فرد و جامعه به وجود نیامده بود. سرپرست خانه عضو مدینه بود و وظایفی را که نسبت به آن داشت انجام می داد. روسو شاید شهر را بر مدینه ترجیح می داد اما در شهر هم احساس آسایش نمی کرد. او جامعه جدید را که در حال قوام یافتن بود دوست نمی داشت و نگران آینده آن بود اما از آن دل نمی کند. بسیاری کسان در قرن هجدهم در این دو دلی با روسو هماوا و شریک بودند. (از جهاتی می توان غربت ماکس وبر را با دودلی های روسو قیاس کرد یا لااقل خلجان های آنها را به هم شبیه دانست)

آینده‌نگری و تسعه‌نیافتگی

آینده چیزی نیست که در جایی وجود داشته باشد و ما با کوشش بتوانیم جای آن را بشناسیم و به سوی آن برویم. آینده عدم است و آدمی در راهی که به سوی عدم (مرگ) می  رود آن را می  سازد. پس آینده  نگری را نمی  توان علم دانست زیرا علم به عدم تعلق نمی  گیرد. آینده  نگری گزارش کار و سازندگی کشور و مردمی است که اراده کرده باشند راهی را بپیمایند و به مقصدی برسند. اگر این معنی را بپذیریم، آینده  نگری دانشی نیست که آن را در مدرسه بیاموزند و در جامعه به کار ببرند. البته اگر در جایی درک آینده  بین و آینده  ساز وجود داشته باشد، اطلاعات آینده  نگری را مثل هر دانش دیگر می  توان تدوین و تعلیم کرد و از آنها در اصلاح و اجرای برنامه  ها بهره برد اما همه مردمان در همه جای جهان نسبتشان با آینده یکسان نیست و در راه آینده با هم همراه نیستند. آنهایی که در راه آینده وارد نشده  اند، آینده  نگری ندارند و آینده  نگری رسمی هم به دردشان نمی  خورد. آینده  نگری یک علم نظری یا کاربردی جهانی نیست.

علم و تکنولوژی مقوم جهان ماست

روز مهندسی را به همکاران گرامی و حضار محترم و همه مهندسان تبریک عرض می کنم. این روز با نظر به عظمت مقام علمی خواجه نصیرالدین طوسی، به نام این بزرگ نامیده شده است. نصیرالدین طوسی یکی از جامع ترین دانشمندان و متفکران در تاریخ جهانست و مگر کسان زیادی را می شناسیم که در همه علوم عصر خویش ید طولی داشته باشند. نصیرالدین ادیب و فقیه و متکلم و فیلسوف متوغل در معارف الهی و پزشک و منجّم و مهندس و سیاست دان و سیاستمدار بزرگ بود. پس چرا روز مهندسی را به نام او ننامند.

فلسفه به دشمنی کشیده شده

اولین سخنران این مراسم رضا داوری‌اردکانی رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی بود. داوری در ابتدای صحبت‌های خود با اشاره به این مطلب که اصولا با شیوع مراسم بزرگداشت و همگانی شدن مراسم تجلیل موافقتی ندارد و آن را نشانه خوبی نمی‌بیند، گفت: این مجلس اما متفاوت است و خوب شد که این مراسم در این خانه یعنی موسسه حکمت و فلسفه برگزار شد. این استاد فلسفه با اشاره به بزرگداشت مرحوم فردید اظهار کرد: قصد دارم در این جلسه چند نکته‌ای را تذکر دهم. اگر کسی از شما فکر کند که این حرف‌ها صورت نصیحت دارد، من قصد ندارم کسی را نصیحت کنم، اما تذکر حرف دیگری است. همه ما لازم است که اگر نکته‌ای به نظرمان می‌رسد، به دوستان و اطرافیان تذکر دهیم.

معرفی فرهنگ ایران به جهان

متعهد به حقیقت

من ۶۶ یا 67 سال پیش ایشان را برای اولین بار زیارت کردم. ایشان در آن زمان 30 سال داشتند و آمده بودند که به پیشنهاد دکتر مصدق، در شهر یزد نماینده مجلس شوند. روزی در خانه پیری ایشان زیارت کردم. دو روحانی که هر دو علاوه بر فضایل علمی، بسیار مؤدب بودند. گو بالاخره تقابل پیری و جوانی است اما من متعجب بودم که چرا پیر، این قدر برای جوان احترام قائل است. البته می‌دانستم مرحوم حائری فرزند بنیان‌گذار حوزه علمیه قم است، اما این همه احترام، برایم غیرعادی بود. در این زمینه پرسش کردم و پیر ما چنان در فضایل مرحوم حائری حرف زدند که در نظر من یک فیلسوف و فقیه بزرگ تصویر شد که آینده درخشانی در علم دارد. آن‌جا بود که فهمیدم ایشان نمایندگی مجلس را نمی‌پذیرد.هم مرحوم آقای بروجردی و هم دکتر مصدق به آقای حائری علاقه داشتند و ایشان نیز به آن دو بزرگوار علاقه روشنی داشتند.

جمع میان اخلاق و سیاست

مرحوم صدیقی استادی بود که هم آموزش می‌داد و هم تأثیر می‌گذاشت. برای من دکتر صدیقی یک نمونه و مثال است. او  در حوزه جامعه‌شناسی به دورکهایم تعلق خاطر داشت. ما خیلی ساده می‌توانیم برچسب پوزیتویسم را به دورکهایم بزنیم، اما این لفظ بر همه یکسان اطلاق نمی‌شود و این برچسب‌ها نباید مایه تخفیف افراد شود. مرحوم صدیقی کم و گزیده می‌نوشت و نمونه نثر فارسی بود. در خطابت کم‌نظیر بود و وقتی که تدریس می‌کرد، کل کلاس محو و مات سخنان ایشان می‌شد. صدیقی شدن آسان نیست. او فردی مؤدب و در عین حال صریح بود و توانسته بود سیاست را با اخلاق جمع کند، ایران را دوست داشت و می‌شناخت، مورخ و ادیب بود و با فلسفه آشنایی بسیار خوب داشت.

تواضع و وظیفه‌شناسی دو ویژگی بارز مرحوم دکتر احمدی بود

رئیس فرهنگستان علوم تواضع و وظیفه‌شناسی را از امتیازات بارز دکتر احمدی دانست و گفت: نمی‌توانم بگویم با هر چه کردند و هر چه گفتند موافقم اما می دانم که مرحوم دکتر احمدی هر چه گفت و کرد با نیت خیر بود. دکتر رضا داوری اردکانی در مراسم چهلمین روز درگذشت حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر احمد احمدی که هفته گذشته در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد، تحمل مرگ دوست در هر سن و سال را بسیار مشکل توصیف کرد و گفت: ما در سنت گرامی اسلام یاد اموات را گرامی می‌داریم و به نیکی از آن‌ها یاد می‌کنیم، اما ذکر خیر دکتر احمدی حکایت از بزرگی شأن و قدر آن مرحوم داشت.

سنت‌گرایان صد علم نیستند 

در ابتدا خوب است بدانیم که چیزی که از آن تحت عنوان سنت گرایی تعبیر می کنیم از کجا و کی به وجود آمده است. لفظ سنت گرایی در زمان رنسانس به وجود آمده است، اما پسوند «گرایی» را اولین بار آقای هوشیار استفاده کرد و دکتر آریان پور آن را گسترش داد. البته بنده اصلاً این لفظ را دوست ندارم و با آن تا به حال کنار نیامده ام؛ اگر چه امروزه از آن بسیار در کنار هر کلمه ای استفاده می شود. این تعبیر باعث شده تا ما سنت و مدرنیته را بد فهم کنیم.

فلسفه، پرستش و نیایش

به نظر من مسئله این نیست که فیلسوف نیایش می‌کند یا نمی‌کند، چون برخی فکر می‌کنند نیایش کار اهل ایمان و عشق و فلسفه کار اهل عقل است. زبان فلسفه، زبان آداب‌دانی و عقل است و این عقل بنیادی دارد که این آغاز، آغاز همه چیز مثل آغاز علم و وجود است. نکته‌ای که مهم است، این است که ما معمولاً به آنی که در ما اتفاق می‌افتد، توجه نداریم درحالی‌که همه چیز به آن ربط دارد. فیلسوف هم سخن فلسفی را از آنجا یاد می‌گیرد. برخی می‌پرسند آیا فلاسفه اهل نیایش و دعا هستند؟ در پاسخ باید گفت «برخی فیلسوفان الهی هستند و برخی هم الهی نیستند. در تاریخ فلسفه اولین کسانی که به نیایش توجه کردند، رواقیون بودند. آنها جمع دین و فلسفه را مطرح کردند. اساس نیایش این است که من، فقیر اِلی‌الله هستم.