علم و تجدد در آثار داوری اردکانی

دکتر رضا داوری اردکانی، استاد تمام فلسفۀ دانشگاه تهران، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ، عضو پیوسته و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، از جمله اندیشمندان و متفکرین ایرانی می باشد که بیش از 40 سال در باب مدرنیته و نسبت آن با عالم شرقی اندیشیده است . تجلیات تجدد غربی در نظر ایشان محصور به مظاهر سیاسی نشده و به همین جهت آثار ایشان گستره ای از فلسفه و حکمت تا هنر ، علم و تاریخ را در بر می گیرد . به بیان بهتر دکتر داوری با نظرگاه فلسفی در باب غرب و نسبت آن با ما تعمق نموده است و حاصل آن بیش از 30 عنوان کتاب و 400 عنوان مقاله می باشد که بخشی از آنها اختصاص به مسئله علم ، ماهیت و تحول در آن دارد . به نحوی که سه کتاب " علم و سیاست های آموزشی و پژوهشی" ، " درباره علم " و " علوم انسانی و برنامه ریزی توسعه " مشخصاً به مبحث علم و حدود و ثغور و ماهیت آن می پردازند . مقاله پیش رو در پی آن بوده است که خلاصه ای از آراء استاد داوری اردکانی را در باب علم ، علوم انسانی و تحول در علوم انسانی ارائه دهد.

نگاهی به «غرب‌زدگی» نزد داوری

محمدتقی طباطبایی عضو هیات علمی گروه فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدای بحث خود عنوان داشت؛ صحبت امروز من به نوعی خروجی طرحی در مورد دکتر داوری است، کاری که در حال انجام آن هستم. انتخاب موضوع مورد بحث، پس از تامل زیاد انتخاب شد؛ زیرا برای دانشجویان و فارغ‎التحصیلان فلسفه غرب در ایران معمول نیست، برگردند و کارهای نسل قبل خود را نگاه کنند. و بیش‎تر معمول است که مثلا روی هگل و کانت کار انجام شود. چرا؟ چون این کار هم بهتر به نظر می‎آید و هم زمین آن روشن‎تر است؛در نتیجه این کار برای پژوهشگران راحت‎تر است.

سرمایه های فلسفه ایران

دو روز پیش سیاست‌های فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شد. یکی از بنیادی‌ترین مباحث این سیاست‌ها ناظر بر بهره‌گیری از تجارب فرهنگی در عرصه علوم انسانی است. امری که در دانشگاه‌های کشور قابل پیگیری است. دانشگاه تهران به‌عنوان مهم‌ترین دانشگاه کشور مفاخر بسیاری را در خود پرورش داده و تقدیم جامعه علمی و پژوهشی کشور کرده است. می‌توان گفت اکثر استادان و اعضای هیات‌علمی این دانشگاه جزء مفاخر علمی کشور محسوب می‌شوند. در فضای علوم انسانی سن و سال نه‌تنها وجهی منفی ندارد بلکه جزء وجوه مثبت آن است.رضا داوری‌اردکانی، فیلسوف 81 ساله با موج بازنشستگی استادان دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۷ بازنشسته شد. او که به‌عنوان متفکر حوزه علوم انسانی در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز عضویت دارد، پس از بازنشستگی به کار ریاست و مدیریت در فرهنگستان علوم پرداخت

فلسفه و سیاست در اندیشه داوری

از زمان رویارویی ایرانیان با غرب، دو جریان غرب گرایی و غرب ستیزی در ایران بوجود آورند، و لذا یکی از مهم ترین رویکردهای ضدغربی در ایران مبتنی بر مبانی فلسفی بوده است، که بر اساس آن، مبانی فلسفی مدرنیته را به چالش کشیده و به نقد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی غرب اهتمام داشته است؛ که اندیشه سیاسی داوری نیز در این مسیر شکل گرفته است، اما با این حال می توان گفت که فراز و نشیب های اندیشه سیاسی او تابعی از تحولات سیاسی و اجتماعی بوده است. وی در کتاب عصر اوتوپی (1356) که با عنوان اوتوپی وعصر تجدد (1379) تجدید چاپ شده، از عصر بی خردی و تاریخ دو هزار و پانصد ساله آن صحبت می کند و می گوید: تاریخ فلسفه تاریخ بی خردی است؛ زیرا تاریخ غفلت است. غفلت از حق و حقیقت (1).

در باب سنت، تجدد و توسعه

تمدن غرب یا آنچه که امروزه تحت عنوان مدرنیته از آن یاد می شود، اولین تمدنی است که تا بدین حد سیطره یافته و جهان‌شمول گردیده و به اعماق حیات و اندیشه‌ی بشری در اغلب نقاط عالم نفوذ کرده است. سرنوشت کنونی بشر با تقدیر مدرنیته پیوند خورده است. ثمرات عقلانیت مدرن در همه جای جهان پراکنده شده است: تکنولوژی و علم مدرن به عنوان میوه های این تمدن ابزارها و علوم سنتی متعلق به تمدن های پیشین را عزلت‌نشین کرده است. ایدئولوژیِ سیر خطی تاریخ و معرفت، تمدن غربی و علم آن را در قله تمدن های به‌لحاظ تاریخی متقدم تر قرار داده و علم آن را جامع و اکمل تمامی علوم پیشین تلقی نموده است و ایدئولوژی پیشرفت و توسعه مبتنی بر این دیدگاه شکل گرفته است.

همچنان علم وآزادی آری، التقاط نه

نمی‌دانم دوستان عزیزی که در پی طرح این بحث‌ها هستند، چه در سر دارند، اما امیدوارم نقض‌غرضی صورت نگیرد و ساده‌تراینکه دوباره در فضایی که مربوط به قریب سی سال پیش است، به‌نحو انتزاعی وارد نشویم. البته پیداست که منظور این نیست که طرح مسئله نکنیم،بلکه مقصود این است که دوباره به‌جای طرح درست مسائل و پرسش‌ها، با غوغا و هیاهو همراه نشویم و آسمان فلسفه و حقیقت را با ابرهای خطا و التقاط یکی نگیریم. آنچه در این سی سال و قبل از آن، استاد دکتر داوری نوشتند، مثل هر نوشته‌ای، قابل نقد و بررسی است، اما یادمان باشد نقد و بررسی یک فکر چه اندازه با تخطئه و تخفیف و تبلیغات فاصله دارد. چه نیازی داریم مقاله‌ای را که سه دهه پیش نوشته شده است، دوباره بخوانیم؟

در مذمت هنر تخطئه

اگر بپذیریم شان فلسفی پیوندی ناگزیر با آینده نگری دارد، رضا داوری اردکانی یک فیلسوف تمام عیار است. او سی سال پیش و در جدال با مدعیان روشنفکری دینی که آن روزها خود را تنها متفکران صالح انقلاب اسلامی می دانستند، مفردات تناقض آمیز آنها را برمی شمارد و خطر تخطئه را گوشزد می کند. اینکه کدام گوش ها استعداد شنیدن گوشزدهای فلسفی را دارند، بحث دیگری است. چه اینکه سخن فیلسوف اگر خلاف آمد عادت باشد و جان های وابسته به روزمرگی را تکان ندهد، از اعتبار و اصالت نمی افتد و حقانیت خود را هر چند سالها بعد به منصه ظهور می رساند.

مرد خدا و صاحب ولایت عظماست

رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم اسلامی جمهوری اسلامی ایران و چهره ماندگار فلسفه کشور، یک دهه پیش مقاله‌ای 13 صفحه‌ای با عنوان «تاریخ و فلسفه تاریخ (در نهج‌البلاغه)» نوشته که در شماره نوزدهم فصلنامه قبسات چاپ شده است. وی در این مقاله، مطالعه نهج‌البلاغه امام علی علیه‌السلام را موجب معطر ساختن جان و دل از عطر و نشاط آن می‌داند و درباره امیرالمؤمنین(ع) چنین می‌نویسد: «درباره این بزرگ، بسیار نوشته‌اند و البته صاحبان این نوشته‌ها همگی صاحب‌نظر و محقق نبوده‌اند. مردی که صاحب ولایت عظما است، هرکس به او اندکی نزدیک شود، از بزرگیش دچار هیبت می‌شود و در دل نسبت به او احترام و محبت حس می‌کند.»

دفاع داوری از فردید قابل قبول است

احسان شریعتی، با بیان اینکه دکتر داوری یکی از متفکران مطرح بعد از انقلاب ایران است، گفت: در کشور ما فرهنگ و اندیشه هنوز جایگاهی در خور نیافته، به همین دلیل قدر و جایگاه متفکران نیز شناخته نشده است. امری که در حوزه فلسفه، متفکران را به هم پیوند می دهد جنگ بر سر یک موضوع واحد یعنی هستی است، به قول هایدگر جدال فیلسوفان، جنگی عاشقانه بر سر یک موضوع واحد است، بقیه اش اختلاف است. اگر با چنین نگرشی به جدال فلسفی نگاه کنیم می توانیم قدر و منزلت اندیشمندان را به جا بیاوریم.شریعتی میراث فکری دکتر داوری را تداوم میراث فکری دکتر احمد فردید در مقیاسی متعالی‌تر خواند و یادآور شد: ایشان در مقایسه با دیگران خط فکری فردید را به شکل قابل دفاعی ارایه کردند و می توان گفت که در بین شاگردان فردید تنها شاگردی بود که بر خلاف شاگردان دیگر چون داریوش شایگان که چرخش فکری داشتند، به سنت فکری استادش وفادار ماند.